DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Dąbrowska-Smektała, Elżbieta; Franc̨ois, Geneviève [Contr.]: Pastorały średniowieczne w Polsce - uwagi na marginesie pracy Katarzyny Bogackiej Pastorały w Polsce XI-XVIII w.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0361
Recenzje
351
w kapitularzu opactwa w Tyńcu30. Niektóre z tych
zabytków zostały opublikowane w pracach przez
Autorkę cytowanych. Z niewiadomych też przyczyn
pominięto w katalogu dwa kościane nodusy pastora-
łów znalezione w grobie biskupa Maura (zm. 1118)
w katedrze na Wawelu i w grobie nr 186 w kościele
opackim w Lubiniu31, choć w tekście wspomniano
wawelski.
Niewątpliwie do najstarszych znalezionych na
ziemiach polskich pastorałów należą dwa okazy
o krzywaśniach wykonanych całkowicie lub czę-
ściowo z kości słoniowej, które znaleziono w dwóch
grobach (nr 8 i nr 15) w nawie północnej pierwszego
kościoła opackiego w Tyńcu. Pierwszy z nich, o sze-
ściokątnej przechodzącej w okrągłą wolucie, zakoń-
czony jest głową smoka trzymającego w pysku
jabłko. Pastorał ten, jak słusznie stwierdza Autorka,
znajduje swe analogie w pastorale pochodzącym
z grobu arcybiskupa Kolonii Annona II (zm. 1075)
w opactwie w Siegburgu oraz w krzywaśni znalezio-
nej w opactwie Feldebró na Węgrzech, do których na-
leżałoby jeszcze dołączyć krzywaśń z kości słoniowej
z okuciami metalowymi tzw. pastorału św. Servatiusa
z Maastricht32, datowaną na przełom XI i XII w.33
Autorka przypisuje grób nr 15 i znaleziony tam
pastorał pierwszemu opatowi klasztoru tynieckiego
o imieniu Anchora. Należy pamiętać, iż wobec zagi-
nięcia dokumentów, cała najstarsza historia opactwa
benedyktynów w Tyńcu pozostaje w sferze przy-
puszczeń i hipotez. Rozważania K. Bogackiej, a tak-
że cytaty wypowiedzi licznych autorów zmierzające
do ustalenia osoby fundatora i daty fundacji opac-
twa nie są niezbędne do określenia daty znalezio-
nych w grobach pastorałów. Tocząca się w ostatnich
latach dyskusja (której niestety Autorka nie zna)
wykazała jak daleko jesteśmy od rozwiązania tego
problemu. W celu ustalenia chronologii omawianego
pastorału, nie jest istotną data założenia opactwa, ani
też identyfikacja osoby, w której grobie go znalezio-
no (choć najprawdopodobniej był to pierwszy opat
o imieniu Anchora), lecz fakt, iż grób nr 15 został
3. Grzebsk koło Mławy, kościane tau
z grobu nr 15, wg B. Zawadzkiej
wykopany w czasie budowy kościoła (o czym świad-
czy obecność grudek zaprawy w jego wypełnisku).
Budowę tę na podstawie analizy architektonicznej
i archeologicznej datuje Klementyna Żurowska na
ostatnią ćwierć XI w.34 I właśnie lata 1070-1080 sta-
nowią, terminus ad quem powstania naszego zabyt-
ku.
Pastorał znaleziony w grobie nr 8 (grób ten był
wkopany w grób nr 15, a więc jest bez wątpienia od
niego młodszy) jest zmontowany z kilku części, nie
wykazujących jedności stylistycznej i zapewne też
czasowej. A mianowicie z woluty wykonanej z kości
słoniowej, bardzo już zniszczonej w okresie użytko-
wania pastorału, (gdyż dla wzmocnienia obwinięto
ją złotym drutem), z brązowego pozłacanego ażuro-
wego nodusa dekorowanego wyobrażeniami ptaków
i fantastycznych zwierząt, oraz znajdującej się poni-
żej nodusa złotej obrączki z niellowanym napisem:
30 H.ZOLL-ADAMIKOWA, Wczesnośredniowieczne
cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. II, Analiza,
Wrocław 1971, s.187-188, ryc. 11; H. ZOLL-ADAMIKO-
WA, Elementy ordo defunctorum średniowiecznych bene-
dyktynów tynieckich, [w:] Śmierć w dawnej ..., s. 78,
ryc. 3.
31 M. KARA, Domniemany grób księcia Władysława
Laskonogiego w opactwie oo. benedyktynów koło Kościana
- głos w dyskusji, [w:] Opactwo Benedyktynów w Lu-
biniu. Pierwsze wieki istnienia, red. Z. Kurnatowska,
Poznań 1996, s. 97-100, ryc.l; E. DĄBROWSKA, Groby
członków dynastii piastowskiej w wczesnym średniowieczu
- stan badań, „Roczniki Historyczne" , LXX, 2004,
s. 178-179.
32 K. SCHULMEYER, So genannter Bischofsstab des
heiligen Servatius, [w:] A. WIECZOREK, H.-M. HINZ,
Europas Mitte urn 1000, [Katalog wystawy], Mannheim
2002, nr21.03.04, s. 448.
33 Pozostałe przykłady przytaczane przez K. Bogacką (op.
cit., s. 25), a mianowicie drewniany pastorał przypisywa-
ny bp. Ratyzbony Erhardowi i srebrny pastorał anonimo-
wego abp. Kalocsy datowane na XII w., sąjuż mniej
przydatne dla ustalenia formalnych analogii, wobec po-
siadania rozbudowanej woluty i umieszczonych na niej
dekoracyjnych pierścieni.
34 K. ŻUROWSKA, Romański kościół opactwa benedyk-
tynów w Tyńcu, „Folia Historiae Artium", VI/VII, 1971,
s. 113.
351
w kapitularzu opactwa w Tyńcu30. Niektóre z tych
zabytków zostały opublikowane w pracach przez
Autorkę cytowanych. Z niewiadomych też przyczyn
pominięto w katalogu dwa kościane nodusy pastora-
łów znalezione w grobie biskupa Maura (zm. 1118)
w katedrze na Wawelu i w grobie nr 186 w kościele
opackim w Lubiniu31, choć w tekście wspomniano
wawelski.
Niewątpliwie do najstarszych znalezionych na
ziemiach polskich pastorałów należą dwa okazy
o krzywaśniach wykonanych całkowicie lub czę-
ściowo z kości słoniowej, które znaleziono w dwóch
grobach (nr 8 i nr 15) w nawie północnej pierwszego
kościoła opackiego w Tyńcu. Pierwszy z nich, o sze-
ściokątnej przechodzącej w okrągłą wolucie, zakoń-
czony jest głową smoka trzymającego w pysku
jabłko. Pastorał ten, jak słusznie stwierdza Autorka,
znajduje swe analogie w pastorale pochodzącym
z grobu arcybiskupa Kolonii Annona II (zm. 1075)
w opactwie w Siegburgu oraz w krzywaśni znalezio-
nej w opactwie Feldebró na Węgrzech, do których na-
leżałoby jeszcze dołączyć krzywaśń z kości słoniowej
z okuciami metalowymi tzw. pastorału św. Servatiusa
z Maastricht32, datowaną na przełom XI i XII w.33
Autorka przypisuje grób nr 15 i znaleziony tam
pastorał pierwszemu opatowi klasztoru tynieckiego
o imieniu Anchora. Należy pamiętać, iż wobec zagi-
nięcia dokumentów, cała najstarsza historia opactwa
benedyktynów w Tyńcu pozostaje w sferze przy-
puszczeń i hipotez. Rozważania K. Bogackiej, a tak-
że cytaty wypowiedzi licznych autorów zmierzające
do ustalenia osoby fundatora i daty fundacji opac-
twa nie są niezbędne do określenia daty znalezio-
nych w grobach pastorałów. Tocząca się w ostatnich
latach dyskusja (której niestety Autorka nie zna)
wykazała jak daleko jesteśmy od rozwiązania tego
problemu. W celu ustalenia chronologii omawianego
pastorału, nie jest istotną data założenia opactwa, ani
też identyfikacja osoby, w której grobie go znalezio-
no (choć najprawdopodobniej był to pierwszy opat
o imieniu Anchora), lecz fakt, iż grób nr 15 został
3. Grzebsk koło Mławy, kościane tau
z grobu nr 15, wg B. Zawadzkiej
wykopany w czasie budowy kościoła (o czym świad-
czy obecność grudek zaprawy w jego wypełnisku).
Budowę tę na podstawie analizy architektonicznej
i archeologicznej datuje Klementyna Żurowska na
ostatnią ćwierć XI w.34 I właśnie lata 1070-1080 sta-
nowią, terminus ad quem powstania naszego zabyt-
ku.
Pastorał znaleziony w grobie nr 8 (grób ten był
wkopany w grób nr 15, a więc jest bez wątpienia od
niego młodszy) jest zmontowany z kilku części, nie
wykazujących jedności stylistycznej i zapewne też
czasowej. A mianowicie z woluty wykonanej z kości
słoniowej, bardzo już zniszczonej w okresie użytko-
wania pastorału, (gdyż dla wzmocnienia obwinięto
ją złotym drutem), z brązowego pozłacanego ażuro-
wego nodusa dekorowanego wyobrażeniami ptaków
i fantastycznych zwierząt, oraz znajdującej się poni-
żej nodusa złotej obrączki z niellowanym napisem:
30 H.ZOLL-ADAMIKOWA, Wczesnośredniowieczne
cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. II, Analiza,
Wrocław 1971, s.187-188, ryc. 11; H. ZOLL-ADAMIKO-
WA, Elementy ordo defunctorum średniowiecznych bene-
dyktynów tynieckich, [w:] Śmierć w dawnej ..., s. 78,
ryc. 3.
31 M. KARA, Domniemany grób księcia Władysława
Laskonogiego w opactwie oo. benedyktynów koło Kościana
- głos w dyskusji, [w:] Opactwo Benedyktynów w Lu-
biniu. Pierwsze wieki istnienia, red. Z. Kurnatowska,
Poznań 1996, s. 97-100, ryc.l; E. DĄBROWSKA, Groby
członków dynastii piastowskiej w wczesnym średniowieczu
- stan badań, „Roczniki Historyczne" , LXX, 2004,
s. 178-179.
32 K. SCHULMEYER, So genannter Bischofsstab des
heiligen Servatius, [w:] A. WIECZOREK, H.-M. HINZ,
Europas Mitte urn 1000, [Katalog wystawy], Mannheim
2002, nr21.03.04, s. 448.
33 Pozostałe przykłady przytaczane przez K. Bogacką (op.
cit., s. 25), a mianowicie drewniany pastorał przypisywa-
ny bp. Ratyzbony Erhardowi i srebrny pastorał anonimo-
wego abp. Kalocsy datowane na XII w., sąjuż mniej
przydatne dla ustalenia formalnych analogii, wobec po-
siadania rozbudowanej woluty i umieszczonych na niej
dekoracyjnych pierścieni.
34 K. ŻUROWSKA, Romański kościół opactwa benedyk-
tynów w Tyńcu, „Folia Historiae Artium", VI/VII, 1971,
s. 113.