DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Woźniak, Michał: [Rezension von: Katarzyna Bogacka, Pastorały w Polsce, XI-XVIII w.]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0376
366
Michał Wożniak
Autorka pisze (s. 14), że wobec niewystarczają-
cego stanu badań „w wielu przypadkach zebrane
[przez Nią] informacje i materiał faktograficzny
okazały się jedynym źródłem wiedzy o danym
pastorale." Jednak, w zdecydowanej większości przy-
padków, objęte dysertacją pastorały były już omawia-
ne lub choćby wzmiankowane w literaturze przed-
miotu. Normalną przecież rzeczą jest ujawnianie,
podczas badań specjalistycznych, monograficznych,
podczas celowo zaprogramowanych, rozpisanych
i realizowanych kwerend, nowych, a także słabo roz-
poznanych zabytków. Zwłaszcza w dziedzinie rze-
miosła artystycznego badania często przynoszą od-
krycia nowych, nie znanych dotąd dzieł. Wystarczy
sięgnąć do jakiegokolwiek opracowania analitycz-
nego, monograficznego, a nawet syntetycznego z tej
dziedziny. Inną kwestiąjest rozpoznanie i interpre-
tacja, jako rezultat świadomego rozumowego dzia-
łania, zgodnie z przyjętą metodyką, ale to zadanie
stoi przed każdym badaczem.
Budzi zdziwienie wąski zakres literatury historycz-
no-biograficznej, służącej do wyjaśniania okoliczności
fundacji oraz identyfikowania użytkowników pa-
storałów. Podstawowym opracowaniem jest dla
Autorki leksykon Niteckiego2. Owszem, jest on
bardzo przydatny dla szybkiego uzyskania najbar-
dziej podstawowych informacji i sam chętnie z nie-
go korzystam. Ale nie do przyjęcia jest w pracy
naukowej, by na tej właśnie pozycji opierać dane
biograficzne arcybiskupów gnieźnieńskich Borzy-
sława i Janisława3,jakby nie było Korytkowskiego4,
jakby w odniesieniu do biskupów krakowskich nie
było Łętowskiego5, by poprzestać na klasycznych
już pozycjach. Wreszcie, jakbyśmy nie dysponowali
2 P. NITECKI, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik bio-
graficzny, Warszawa 1992; w recenzowanej pracy nie zo-
stało uwzględnione drugie wydanie tego leksykonu,
poprawione i uzupełnione: Biskupi Kościoła w Polsce
w latach 965-1999, Warszawa 2000. Autorka w wielu in-
nych wypadkach nie dokonała aktualizacji bibliografii
i stanu badań, sięgających zasadniczo 1997 r.
3 Tak pisze bowiem Autorka, s. 144, przyp. 339; to samo
odnośnie do biogramów arcybiskupów Jarosława Bogorii i
Macieja Drzewickiego, s. 207, przyp. 518; a także Andrzeja
Krzyckiego, s. 211, s. 526, Stanisława Szembeka, s. 284,
przyp. 694, sufragana Stefana Mdzewskiego, s. 341, przyp.
842, Ignacego Raczyńskiego, s. 368, przyp. 913.
4 Opracowanie o prymasach (J. KORYTKOWSKl, Arcy-
biskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od
roku 1000 aż do 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, I-V, Poznań
1888-1892) jest jeden raz cytowane, na s. 211, przyp. 527
ale z drugiej ręki, za ks. Ryszardem Knapińskim (R.
KNAPlNSKI, Późnogotycki pastorał biskupa Andrzeja
wielce zasłużonym i niezbędnym Polskim Słowni-
kiem Biograficznym, z umieszczonymi tam, nieraz
bardzo obszernymi biogramami, uwzględniającymi
kwerendę źródłową i najnowszy stan badań histo-
ryczno-genealogicznych. Nie jest to przy tym puste
wytykanie braków bibliograficznych. W konse-
kwencji takiego ponad wszelką normę samoograni-
czenia dochodzi bowiem do kuriozalnych pomyłek,
jak sąd, że arcybiskup Borzysław i biskup (!) Jani-
sław mieli być poprzednikami Macieja z Gołańczy
na stolicy biskupiej we Włocławku (s. 149)6.
Autorka zbyt pochopnie wnioskuje na podstawie
pojedynczych i nie weryfikowanych przesłanek
o historycznych okolicznościach powstania po-
szczególnych zabytków. Tak jest choćby ze sprawą
fundacji pastorału biskupa Jerzego (s. 202-205),
o czym piszą panie Dąbrowska i Franęois. Ten spo-
sób uogólniania wyrwanych z kontekstu i nie spraw-
dzonych informacji stosowany jest na tyle często, że
staje się metodą. Zjednej przesłanki, nie zweryfiko-
wanej, Autorka buduje hipotezę, nawet jej tak nie
nazywając, uważa stwierdzenia swe za ustalone, za
sprawdzone tezy. O łatwości, z jaką na podstawie
ogólnikowych przesłanek i poszlak przechodzi do
formułowania hipotez, wręcz kategorycznych są-
dów, świadczyć może próba zrekonstruowania lo-
sów pastorału gotyckiego z Żarnowca (s. 195-196).
Podobnie w uproszczony i skrótowy sposób
przedstawia historię pastorału opata cystersów
z Neuzelle. Jej zdaniem pastorał został przekazany
po kasacie owego klasztoru do innego konwentu
tego samego zakonu (s. 54-55). W rzeczywistości
klasztor cysterski w Pelplinie skasowany został
2 kwietnia 1823 r. (proces likwidacji trwał do śmierci
Krzyckiego w skarbcu katedry w Płocku, „Studia Płockie"
IX: 1981, s. 243-276); zatem w bibliografii pojawia się
w sposób całkowicie nie uprawniony. Drugie dzieło KO-
RYTKOWSKIEGO, kilka lat wcześniejsze, poświęcone
członkom kapituły metropolitalnej (Prałaci i kanonicy ka-
tedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do
dni naszych 1-1V, Gniezno 1881-1883), cytowane jest, a
właściwie tylko tom II z 1882 r., jedynie w odniesieniu do
śmierci i legatu biskupa Antoniego Mdzewskiego, sufra-
gana gnieźnieńskiego, s. 340-341, przyp. 841 oraz kat. nr
44, s. 440. Biogramy arcybiskupów Borzysława (1314-
13 17) i Janisława (1317-1341) zawarte są w I tomie dzieła
KORYTKOWSKIEGO, 1889, s. 506-559.
5 L. ŁĘTOWSKI, Katalog biskupów, prałatów i kanoni-
ków krakowskich, t. 1-2, Kraków 1852.
6 „Nie był to [fundator pastorału] zapewne Maciej z Go-
łańczy (ok. 1285-1368), lecz jeden z jego poprzedników
na biskupstwie włocławskim - arcybiskup Borzysław lub
biskup Janisław." (s. 149); Maciej z Gołańczy prekonizo-
wany został 3 XII 1323 r.
Michał Wożniak
Autorka pisze (s. 14), że wobec niewystarczają-
cego stanu badań „w wielu przypadkach zebrane
[przez Nią] informacje i materiał faktograficzny
okazały się jedynym źródłem wiedzy o danym
pastorale." Jednak, w zdecydowanej większości przy-
padków, objęte dysertacją pastorały były już omawia-
ne lub choćby wzmiankowane w literaturze przed-
miotu. Normalną przecież rzeczą jest ujawnianie,
podczas badań specjalistycznych, monograficznych,
podczas celowo zaprogramowanych, rozpisanych
i realizowanych kwerend, nowych, a także słabo roz-
poznanych zabytków. Zwłaszcza w dziedzinie rze-
miosła artystycznego badania często przynoszą od-
krycia nowych, nie znanych dotąd dzieł. Wystarczy
sięgnąć do jakiegokolwiek opracowania analitycz-
nego, monograficznego, a nawet syntetycznego z tej
dziedziny. Inną kwestiąjest rozpoznanie i interpre-
tacja, jako rezultat świadomego rozumowego dzia-
łania, zgodnie z przyjętą metodyką, ale to zadanie
stoi przed każdym badaczem.
Budzi zdziwienie wąski zakres literatury historycz-
no-biograficznej, służącej do wyjaśniania okoliczności
fundacji oraz identyfikowania użytkowników pa-
storałów. Podstawowym opracowaniem jest dla
Autorki leksykon Niteckiego2. Owszem, jest on
bardzo przydatny dla szybkiego uzyskania najbar-
dziej podstawowych informacji i sam chętnie z nie-
go korzystam. Ale nie do przyjęcia jest w pracy
naukowej, by na tej właśnie pozycji opierać dane
biograficzne arcybiskupów gnieźnieńskich Borzy-
sława i Janisława3,jakby nie było Korytkowskiego4,
jakby w odniesieniu do biskupów krakowskich nie
było Łętowskiego5, by poprzestać na klasycznych
już pozycjach. Wreszcie, jakbyśmy nie dysponowali
2 P. NITECKI, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik bio-
graficzny, Warszawa 1992; w recenzowanej pracy nie zo-
stało uwzględnione drugie wydanie tego leksykonu,
poprawione i uzupełnione: Biskupi Kościoła w Polsce
w latach 965-1999, Warszawa 2000. Autorka w wielu in-
nych wypadkach nie dokonała aktualizacji bibliografii
i stanu badań, sięgających zasadniczo 1997 r.
3 Tak pisze bowiem Autorka, s. 144, przyp. 339; to samo
odnośnie do biogramów arcybiskupów Jarosława Bogorii i
Macieja Drzewickiego, s. 207, przyp. 518; a także Andrzeja
Krzyckiego, s. 211, s. 526, Stanisława Szembeka, s. 284,
przyp. 694, sufragana Stefana Mdzewskiego, s. 341, przyp.
842, Ignacego Raczyńskiego, s. 368, przyp. 913.
4 Opracowanie o prymasach (J. KORYTKOWSKl, Arcy-
biskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od
roku 1000 aż do 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, I-V, Poznań
1888-1892) jest jeden raz cytowane, na s. 211, przyp. 527
ale z drugiej ręki, za ks. Ryszardem Knapińskim (R.
KNAPlNSKI, Późnogotycki pastorał biskupa Andrzeja
wielce zasłużonym i niezbędnym Polskim Słowni-
kiem Biograficznym, z umieszczonymi tam, nieraz
bardzo obszernymi biogramami, uwzględniającymi
kwerendę źródłową i najnowszy stan badań histo-
ryczno-genealogicznych. Nie jest to przy tym puste
wytykanie braków bibliograficznych. W konse-
kwencji takiego ponad wszelką normę samoograni-
czenia dochodzi bowiem do kuriozalnych pomyłek,
jak sąd, że arcybiskup Borzysław i biskup (!) Jani-
sław mieli być poprzednikami Macieja z Gołańczy
na stolicy biskupiej we Włocławku (s. 149)6.
Autorka zbyt pochopnie wnioskuje na podstawie
pojedynczych i nie weryfikowanych przesłanek
o historycznych okolicznościach powstania po-
szczególnych zabytków. Tak jest choćby ze sprawą
fundacji pastorału biskupa Jerzego (s. 202-205),
o czym piszą panie Dąbrowska i Franęois. Ten spo-
sób uogólniania wyrwanych z kontekstu i nie spraw-
dzonych informacji stosowany jest na tyle często, że
staje się metodą. Zjednej przesłanki, nie zweryfiko-
wanej, Autorka buduje hipotezę, nawet jej tak nie
nazywając, uważa stwierdzenia swe za ustalone, za
sprawdzone tezy. O łatwości, z jaką na podstawie
ogólnikowych przesłanek i poszlak przechodzi do
formułowania hipotez, wręcz kategorycznych są-
dów, świadczyć może próba zrekonstruowania lo-
sów pastorału gotyckiego z Żarnowca (s. 195-196).
Podobnie w uproszczony i skrótowy sposób
przedstawia historię pastorału opata cystersów
z Neuzelle. Jej zdaniem pastorał został przekazany
po kasacie owego klasztoru do innego konwentu
tego samego zakonu (s. 54-55). W rzeczywistości
klasztor cysterski w Pelplinie skasowany został
2 kwietnia 1823 r. (proces likwidacji trwał do śmierci
Krzyckiego w skarbcu katedry w Płocku, „Studia Płockie"
IX: 1981, s. 243-276); zatem w bibliografii pojawia się
w sposób całkowicie nie uprawniony. Drugie dzieło KO-
RYTKOWSKIEGO, kilka lat wcześniejsze, poświęcone
członkom kapituły metropolitalnej (Prałaci i kanonicy ka-
tedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do
dni naszych 1-1V, Gniezno 1881-1883), cytowane jest, a
właściwie tylko tom II z 1882 r., jedynie w odniesieniu do
śmierci i legatu biskupa Antoniego Mdzewskiego, sufra-
gana gnieźnieńskiego, s. 340-341, przyp. 841 oraz kat. nr
44, s. 440. Biogramy arcybiskupów Borzysława (1314-
13 17) i Janisława (1317-1341) zawarte są w I tomie dzieła
KORYTKOWSKIEGO, 1889, s. 506-559.
5 L. ŁĘTOWSKI, Katalog biskupów, prałatów i kanoni-
ków krakowskich, t. 1-2, Kraków 1852.
6 „Nie był to [fundator pastorału] zapewne Maciej z Go-
łańczy (ok. 1285-1368), lecz jeden z jego poprzedników
na biskupstwie włocławskim - arcybiskup Borzysław lub
biskup Janisław." (s. 149); Maciej z Gołańczy prekonizo-
wany został 3 XII 1323 r.