DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Sobczyńska-Szczepańska, Mirosława: Kościoł i klasztor trynitarzy w Teofilpolu: na marginesie książki "Andrzeja Betleja: Sibi, deo, posteritati"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0236
230
RECENZJE
przekonujący, jako że kontakty Teofili Jabłonow-
skiej z rzeczonym architektem w r. 1751 nie mogły
mieć związku z budową kościoła w Teofilpolu,
ukończoną pięć lat wcześniej. Co godne podkreśle-
nia, w rozdziale swej książki traktującym o rezyden-
cjach Józefa Aleksandra A. Betlej już nie ma
pewności co do tego, że tajemniczy Bernard to Me-
retyn: „Trudno stwierdzić, czy architekt ten pracują-
cy na usługach matki Józefa, Teofili jest identyczny
z Bernardem Meretynem, czy też z 'architektem
Bernardem', który był architektem ojca Józefa,
Aleksandra Jana"^. Ponadto porównanie przytoczo-
nych fragmentów listów Jabłonowskiego z ich ory-
ginałami ujawnia, że nie ma powodów ku temu, by
sądzić, iż wzmiankowany w nich Bernard był
budowniczym, ani że pozostawał na usługach Jabło-
nowskiej. Otóż 10 III 1746 r. książę napisał w od-
niesieniu do przygotowanej przez siebie inskrypcji:
Pgr/zarr/ to wyrżnie za 20 czer[wonych złotych] //a
/noy Aoutru/tt 70 gro.sąy //tern zgnz/nTg o z/o(y [za]
3 //tery [podkreślenie M. S.]. JJ?g/An ozr/obn AoJc/o-
/n, wieczno gaw/q/Pa <3zie/o (il. 3), natomiast w li-
ście z 30 I 1747 wzmiankuje Bernarda tylko raz:
Jom <3o PoP/zcrzgc g/ac/7 PgTnarPow/ /zferę go ^zo-
MaPn zyego z/cteną roffhym y'q [ inskrypcję - dop.
M.S.] mieć to Aym yłrnci/, ho z<3o mi yz'ę w KocPay'q
mom (il. 4). Przytoczone przez A. Betleja słowa Tom
Pe7vzo7i3ou4 w Po<3/zorcnc/z g/ac/7 go ^Po/iczg/z/M o<7
robieniago<7 P/acz gotowego nie pojawiają się w ko-
respondencji Józefa Aleksandra wchodzącej w skład
wskazanej przez badacza jednostki inwentarzowej.
Prawidłowo odczytane fragmenty cytowanych li-
stów dostarczają jedynie informacji, że Jabłonowski
rekomendował matce usługi rzemieślnika Bernarda
trudniącego się ryciem w kamieniu i złoceniem na-
pisów.
Oprócz omówionych źródeł pisanych A. Betlej
wykorzystał rysunki pomiarowe zespołu kościelno-
klasztomego trynitarzy w Teofilpolu wykonane
w 1832 rM Widnieje na nich rzut poziomy świątyni
o planie krzyża łacińskiego i bezwieżowej fasadzie,
co skłoniło badacza do wysunięcia przypuszczenia,
^ BETLEJ, op. cit., s. 170.
33 BNUAN-Lw. zespół 103, dział II (Archiwum Sapiehów
z Krasiczyna. Archiwum Teofilpolskie), teka 146. Dzię-
kuję drowi Rafałowi Nestorowowi za udostępnienie foto-
grafii rysunków.
BETLEJ, op. cit., s. 269.
3- Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, KsPuńc Fcc/g-
jzng PnrocAzuRy .yah cara 44. PP.
PR OnR'mk óómae ThmtatP DPcu/(cgutorMmj (C.)
12 IX 1791, k. 23r.
36 Zob. LEPIARCZYK, op. cit., s. 106-108; KOWAL-
CZYK, op. cit., s. 11.
'2 SIKORSKI, op. cit., s. 791: 4/tarm gyng/grga <3ao,
iż dwuwieżowa fasada z rysunku Placidiego jest „do
pewnego stopnia fantazją autorach Przy takim za-
łożeniu należałby podać w wątpliwość realistyczny
charakter widoku budowli, czego jednak badacz nie
uczynił i na podstawie analizy stylowo-porównaw-
czej uznał, że jest ona dziełem Meretyna. Przedsta-
wiając swoją teorię, nie wiedział, że wzniesiony
przez Teofilę Jabłonowską kościół został rozebrany
w r. 1777 z powodu wad konstrukcyjnych, a na
wspomnianych rysunkach ukazano plan nieukoń-
czonej świątyni, której budowę rozpoczęto w tym
samym roku, m a/zo /oco gznorz p/wdmcdp Jaki był
zatem układ przestrzenny świątyni wyobrażonej
przez F. Placidiego? Według J. Lepiarczyka nie
można rozstrzygnąć, czy była to budowla centralna
o kopułowym zwieńczeniu, czy też podłużna, zało-
żona na planie krzyża łacińskiego (wówczas kopuła
wieńczyłaby środkowe przęsło transeptu), natomiast
J. Kowalczyk opowiada się za pierwszą z tych moż-
liwości. Niepublikowane dotąd przekazy źródło-
we wydają się przesądzać, że świątynia posiadała
centralną lub centralno-podłużnąnawę. Otóż na ma-
pie polsko-litewskiej prowincji trynitarzy (wykona-
nej po r. 1748) ukazano ją jako kopułową rotundę
ujętą dwiema wieżami (il. 5), natomiast w kronice
o. Sikorskiego i „wizycie" z r. 1761 pojawia się in-
formacja, iż dwa (jedyne) ołtarze boczne były usytu-
owane naprzeciw siebie: jeden po lewej, a drugi po
prawej stronie wnętrza3P
W tym miejscu wypada poddać rewizji pogląd,
iż rysunek Francesca Placidiego przedstawia świą-
tynię zaprojektowaną przez innego architekta3^. J.
Lepiarczyk, mimo że podziela tę opinię, zwraca
uwagę, iż „występują tu charakteiystyczne a tak ulu-
bione i częste dla niego [Placidiego — dop. M.S.]
płyciny o ściętych lukiem wklęsłym narożnikach
między pilastrami fasady, szerokie obramienia drzwi
i okien, nasada szczytu środkowego w formie łuku
z odcinkami i odwiniętymi na zewnątrz wolutami
z wazonami oraz ornament kampanulowy i muszel-
kowy, których szczegóły i stylizacja niewątpliwie
należą do Placidiego"39. Wymienione motywy poja-
z'77 /n/g7*g &xPo, Cz^cz/zxz Dozzzzzzz, z'77 /707?org777 gńM-
hg/rz, & &zMg/orM77? 77g<7vz'gzP, Jo^ggPz, Pra/zczPcz PgragPz-
cz & /onzzTzzb & 47a4a, z'77 <yz/o Pg/zzyt/zuj &. Martyrazzz
Co/Mża/Pn, & Jaz/ccg/z/zz rggo^M/WMy. 4Pg7i/777 a /u/grg A-
zzzMro P. k 47. zz? Ao/7c^g777 &777C/orz/777 Maziaz/zzag, Cazn/z-
7/ag, 4/gxn77&z', & Fg/zczP & kz/ozb co77^gcrav7777My <&
Z^g/z^MZaS' &. 47a77y7"M777 Gg77g7Y7A, & Pańg77/P, 7'77cń7^7777t7^;
Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, Pta/zzy (T.)
20X 1761, k. 12v: Jtg777 Jz/zago PzWzWn P. k Mazing
CzgAoc/2ow;'g77[sis] 777 nPnzi co//a/g7*a/zj gx ogposifo g/a^
Jzzzago Pz'g/a CPzih/z Cracz/zxz.
33 Por. przypis 1.
39 LEPIARCZYK, op. cit., s. 107.
RECENZJE
przekonujący, jako że kontakty Teofili Jabłonow-
skiej z rzeczonym architektem w r. 1751 nie mogły
mieć związku z budową kościoła w Teofilpolu,
ukończoną pięć lat wcześniej. Co godne podkreśle-
nia, w rozdziale swej książki traktującym o rezyden-
cjach Józefa Aleksandra A. Betlej już nie ma
pewności co do tego, że tajemniczy Bernard to Me-
retyn: „Trudno stwierdzić, czy architekt ten pracują-
cy na usługach matki Józefa, Teofili jest identyczny
z Bernardem Meretynem, czy też z 'architektem
Bernardem', który był architektem ojca Józefa,
Aleksandra Jana"^. Ponadto porównanie przytoczo-
nych fragmentów listów Jabłonowskiego z ich ory-
ginałami ujawnia, że nie ma powodów ku temu, by
sądzić, iż wzmiankowany w nich Bernard był
budowniczym, ani że pozostawał na usługach Jabło-
nowskiej. Otóż 10 III 1746 r. książę napisał w od-
niesieniu do przygotowanej przez siebie inskrypcji:
Pgr/zarr/ to wyrżnie za 20 czer[wonych złotych] //a
/noy Aoutru/tt 70 gro.sąy //tern zgnz/nTg o z/o(y [za]
3 //tery [podkreślenie M. S.]. JJ?g/An ozr/obn AoJc/o-
/n, wieczno gaw/q/Pa <3zie/o (il. 3), natomiast w li-
ście z 30 I 1747 wzmiankuje Bernarda tylko raz:
Jom <3o PoP/zcrzgc g/ac/7 PgTnarPow/ /zferę go ^zo-
MaPn zyego z/cteną roffhym y'q [ inskrypcję - dop.
M.S.] mieć to Aym yłrnci/, ho z<3o mi yz'ę w KocPay'q
mom (il. 4). Przytoczone przez A. Betleja słowa Tom
Pe7vzo7i3ou4 w Po<3/zorcnc/z g/ac/7 go ^Po/iczg/z/M o<7
robieniago<7 P/acz gotowego nie pojawiają się w ko-
respondencji Józefa Aleksandra wchodzącej w skład
wskazanej przez badacza jednostki inwentarzowej.
Prawidłowo odczytane fragmenty cytowanych li-
stów dostarczają jedynie informacji, że Jabłonowski
rekomendował matce usługi rzemieślnika Bernarda
trudniącego się ryciem w kamieniu i złoceniem na-
pisów.
Oprócz omówionych źródeł pisanych A. Betlej
wykorzystał rysunki pomiarowe zespołu kościelno-
klasztomego trynitarzy w Teofilpolu wykonane
w 1832 rM Widnieje na nich rzut poziomy świątyni
o planie krzyża łacińskiego i bezwieżowej fasadzie,
co skłoniło badacza do wysunięcia przypuszczenia,
^ BETLEJ, op. cit., s. 170.
33 BNUAN-Lw. zespół 103, dział II (Archiwum Sapiehów
z Krasiczyna. Archiwum Teofilpolskie), teka 146. Dzię-
kuję drowi Rafałowi Nestorowowi za udostępnienie foto-
grafii rysunków.
BETLEJ, op. cit., s. 269.
3- Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, KsPuńc Fcc/g-
jzng PnrocAzuRy .yah cara 44. PP.
PR OnR'mk óómae ThmtatP DPcu/(cgutorMmj (C.)
12 IX 1791, k. 23r.
36 Zob. LEPIARCZYK, op. cit., s. 106-108; KOWAL-
CZYK, op. cit., s. 11.
'2 SIKORSKI, op. cit., s. 791: 4/tarm gyng/grga <3ao,
iż dwuwieżowa fasada z rysunku Placidiego jest „do
pewnego stopnia fantazją autorach Przy takim za-
łożeniu należałby podać w wątpliwość realistyczny
charakter widoku budowli, czego jednak badacz nie
uczynił i na podstawie analizy stylowo-porównaw-
czej uznał, że jest ona dziełem Meretyna. Przedsta-
wiając swoją teorię, nie wiedział, że wzniesiony
przez Teofilę Jabłonowską kościół został rozebrany
w r. 1777 z powodu wad konstrukcyjnych, a na
wspomnianych rysunkach ukazano plan nieukoń-
czonej świątyni, której budowę rozpoczęto w tym
samym roku, m a/zo /oco gznorz p/wdmcdp Jaki był
zatem układ przestrzenny świątyni wyobrażonej
przez F. Placidiego? Według J. Lepiarczyka nie
można rozstrzygnąć, czy była to budowla centralna
o kopułowym zwieńczeniu, czy też podłużna, zało-
żona na planie krzyża łacińskiego (wówczas kopuła
wieńczyłaby środkowe przęsło transeptu), natomiast
J. Kowalczyk opowiada się za pierwszą z tych moż-
liwości. Niepublikowane dotąd przekazy źródło-
we wydają się przesądzać, że świątynia posiadała
centralną lub centralno-podłużnąnawę. Otóż na ma-
pie polsko-litewskiej prowincji trynitarzy (wykona-
nej po r. 1748) ukazano ją jako kopułową rotundę
ujętą dwiema wieżami (il. 5), natomiast w kronice
o. Sikorskiego i „wizycie" z r. 1761 pojawia się in-
formacja, iż dwa (jedyne) ołtarze boczne były usytu-
owane naprzeciw siebie: jeden po lewej, a drugi po
prawej stronie wnętrza3P
W tym miejscu wypada poddać rewizji pogląd,
iż rysunek Francesca Placidiego przedstawia świą-
tynię zaprojektowaną przez innego architekta3^. J.
Lepiarczyk, mimo że podziela tę opinię, zwraca
uwagę, iż „występują tu charakteiystyczne a tak ulu-
bione i częste dla niego [Placidiego — dop. M.S.]
płyciny o ściętych lukiem wklęsłym narożnikach
między pilastrami fasady, szerokie obramienia drzwi
i okien, nasada szczytu środkowego w formie łuku
z odcinkami i odwiniętymi na zewnątrz wolutami
z wazonami oraz ornament kampanulowy i muszel-
kowy, których szczegóły i stylizacja niewątpliwie
należą do Placidiego"39. Wymienione motywy poja-
z'77 /n/g7*g &xPo, Cz^cz/zxz Dozzzzzzz, z'77 /707?org777 gńM-
hg/rz, & &zMg/orM77? 77g<7vz'gzP, Jo^ggPz, Pra/zczPcz PgragPz-
cz & /onzzTzzb & 47a4a, z'77 <yz/o Pg/zzyt/zuj &. Martyrazzz
Co/Mża/Pn, & Jaz/ccg/z/zz rggo^M/WMy. 4Pg7i/777 a /u/grg A-
zzzMro P. k 47. zz? Ao/7c^g777 &777C/orz/777 Maziaz/zzag, Cazn/z-
7/ag, 4/gxn77&z', & Fg/zczP & kz/ozb co77^gcrav7777My <&
Z^g/z^MZaS' &. 47a77y7"M777 Gg77g7Y7A, & Pańg77/P, 7'77cń7^7777t7^;
Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, Pta/zzy (T.)
20X 1761, k. 12v: Jtg777 Jz/zago PzWzWn P. k Mazing
CzgAoc/2ow;'g77[sis] 777 nPnzi co//a/g7*a/zj gx ogposifo g/a^
Jzzzago Pz'g/a CPzih/z Cracz/zxz.
33 Por. przypis 1.
39 LEPIARCZYK, op. cit., s. 107.