DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Michalczyk, Zbigniew: Kazimierz Antonszewski i grupa barokowo-klasycystycznych malowideł ściennych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0526
516
ZBIGNIEW MICHALCZYK
Włocha i logicznym budowaniu z nich własnych rozwiązań. Interesujący jest zwłaszcza
sposób opracowania ołtarza w cerkwi unickiej w Ladach, przykład ten pokazuje bowiem,
że polski artysta potrafił przekształcać wzory w sposób twórczy, wykazując zarazem zro-
zumienie dla oryginalnych projektów sprzed stulecia. Do podobnych wniosków prowadzi
analiza iluzjonistycznych kopuł w katedrze w Mińsku i kościele św. Anny w Horodysz-
czu. W obu przypadkach mamy jednak do czynienia z inspiracją wzorem Paula Deckera
(il. 23-25).
W Mińsku obserwujemy literalne powtórzenie niemieckiego wzoru Deckera (ryciny
zatytułowanej uAs* JM- CńómeA). Identyczne jak na augsburskim sztychu są za-
równo wewnętrzne podziały tamburu z prostokątnymi oknami z balustradami oraz z peł-
noplastycznymi kolumnami dźwigającymi przełamane belkowanie i podtrzymującymi
ustawione powyżej figurki aniołków, jak i podziały sfery kopuły, a nawet takie szczegóły
jak pozy puttów, formy kasetonów, rozet czy kartusza umieszczonego na osi oknach Jedy-
na nieznaczna różnica polega na minimalnej zmianie kąta, pod którym cała ta fikcyjna
struktura została ukazana. Świadczy to o zamiarze dostosowania wzoru do warunków
przestrzennych wnętrza, a co więcej, o umiejętnym posługiwaniu się zasadami perspekty-
wy. Na regencyjnym wstęgowym ornamencie zdobiącym obramienia bocznych pól plafo-
nu na rycinie z dzieła Deckera wzorowana była z kolei dekoracja gurtów sklepienia w tej
samej świątyni (il. 4, 25).
Kształt iluzjonistycznej kopuły w Horodyszczu stanowił efekt inspiracji tym samym
projektem opublikowanym w 1711 r., lecz o ile w niemieckim wzorniku P/u/bnJ Jus* łbr
CuńmcA przedstawiono w ujęciu perspektywicznym pod kątem, w Horodyszczu wnętrze
kopuły ukazano z dołu na wprost. Wprowadzenie tej zmiany było podyktowane warunka-
mi przestrzennymi kościoła o bardzo krótkiej nawie, gdzie najwięcej wiernych mogło
zgromadzić się właśnie pod ową fikcyjna kopułą na przecięciu ramion krzyża oraz w tran-
sepcie. Z kolei kasetonowa sfera kopuły u poleskich benedyktynów została odwzorowana
z projektu zatytułowanego P/u/onń Las' LpuAs* Lu u/, woAńas' u/ //*c.s'cu łun guwuń/u7 wcc-
<2<?n zawartego w tym samym zbiorze Deckera^. W kościele pojezuickim w Mińsku za-
czerpnięty z wzornika Deckera motyw fikcyjnej kopuły został skopiowany w sposób
niemal dosłowny. Przestrzeń nawy w podłużnym wnętrzu świątyni stanowiła najlepszy
punkt do oglądania malowidła. W Horodyszczu, gdzie mamy do czynienia z planem nie-
mal centralnym, ten sam motyw musiał ulec poważniejszej modyfikacji.
Swoją drogą, interesujący jest sam fakt, że malarz sięgał właśnie po wzór kopuły za-
proponowany przez Deckera. Koncepcja tego rozwiązania inspirowana była wyraźnie pro-
jektami z traktatu Pozza, a różnice wprowadzone przez niemieckiego autora sprowadzały
się do nieznacznej zmiany kształtu otworów w tamburze i podziałów sfery^. Kopuły Poz-
za i Deckera są bardzo podobne, nie ulega jednak wątpliwości, że zarówno w Horodysz-
czu, jak i w Mińsku ffeskant korzystał z rozwiązań tego drugiego - na naszym gruncie bez
porównania mniej popularnych niż włoskiego jezuity. Nie da się dziś rozstrzygnąć, czy
^ Por. Paul DECKER, EE'/7A7/;'cAg7* E?rz7/777g;'.s7g?* CM/A, EubisEgz/ Eferren EWAEsEg, 777/7
;7irg/i EEo/ÓE HMEEE&Me/Tr GaUen, G7YEEg77, 07vz77gg7Eg77, //77iE rm&TTi? Jarz// gg/7Ó'7i'gg77 GgM//<Eg77 <37/z///ggg77,
7/77<E 7Mc/l /7g//P'gg7^ /bE rZ7/,SZMZ/g7^g77,' Z/Ma777t &77 G7*7/77<E-A/T'5'g77 ZZ77<7 D//7N7^g/777l7tg77, <3Mg/l W717g/7777.sEg77 Gg777Ó'g/7g77 /777<E
Mó7gT7 g777g^ 07"<7g77ńi'c/7g77 F//ryńic/7g77 EMAylgy, Erster Theil, Augspurg 1711, tabl. 34.
9<Hbid.,tabl.41.
Barbara KUTSCHER, Pm// Dgcłg7^ "F/bisE/zc^ Pm/777ezT7e7^' (E7EE/E7E6). C77/g7",s'Mc/77/77ggrz z// E?gr/i7?g//77gg77 z/7?r/
(Ng//g77 gi77gy 37/7 g/77g/77 Kb7'Ag7^zgi'g/777M, Frankfurt am Main 1995 (Europaische Elochschulschriften,
Reihe 28: Kunstgeschichte, Bd. 241), s. 181.
ZBIGNIEW MICHALCZYK
Włocha i logicznym budowaniu z nich własnych rozwiązań. Interesujący jest zwłaszcza
sposób opracowania ołtarza w cerkwi unickiej w Ladach, przykład ten pokazuje bowiem,
że polski artysta potrafił przekształcać wzory w sposób twórczy, wykazując zarazem zro-
zumienie dla oryginalnych projektów sprzed stulecia. Do podobnych wniosków prowadzi
analiza iluzjonistycznych kopuł w katedrze w Mińsku i kościele św. Anny w Horodysz-
czu. W obu przypadkach mamy jednak do czynienia z inspiracją wzorem Paula Deckera
(il. 23-25).
W Mińsku obserwujemy literalne powtórzenie niemieckiego wzoru Deckera (ryciny
zatytułowanej uAs* JM- CńómeA). Identyczne jak na augsburskim sztychu są za-
równo wewnętrzne podziały tamburu z prostokątnymi oknami z balustradami oraz z peł-
noplastycznymi kolumnami dźwigającymi przełamane belkowanie i podtrzymującymi
ustawione powyżej figurki aniołków, jak i podziały sfery kopuły, a nawet takie szczegóły
jak pozy puttów, formy kasetonów, rozet czy kartusza umieszczonego na osi oknach Jedy-
na nieznaczna różnica polega na minimalnej zmianie kąta, pod którym cała ta fikcyjna
struktura została ukazana. Świadczy to o zamiarze dostosowania wzoru do warunków
przestrzennych wnętrza, a co więcej, o umiejętnym posługiwaniu się zasadami perspekty-
wy. Na regencyjnym wstęgowym ornamencie zdobiącym obramienia bocznych pól plafo-
nu na rycinie z dzieła Deckera wzorowana była z kolei dekoracja gurtów sklepienia w tej
samej świątyni (il. 4, 25).
Kształt iluzjonistycznej kopuły w Horodyszczu stanowił efekt inspiracji tym samym
projektem opublikowanym w 1711 r., lecz o ile w niemieckim wzorniku P/u/bnJ Jus* łbr
CuńmcA przedstawiono w ujęciu perspektywicznym pod kątem, w Horodyszczu wnętrze
kopuły ukazano z dołu na wprost. Wprowadzenie tej zmiany było podyktowane warunka-
mi przestrzennymi kościoła o bardzo krótkiej nawie, gdzie najwięcej wiernych mogło
zgromadzić się właśnie pod ową fikcyjna kopułą na przecięciu ramion krzyża oraz w tran-
sepcie. Z kolei kasetonowa sfera kopuły u poleskich benedyktynów została odwzorowana
z projektu zatytułowanego P/u/onń Las' LpuAs* Lu u/, woAńas' u/ //*c.s'cu łun guwuń/u7 wcc-
<2<?n zawartego w tym samym zbiorze Deckera^. W kościele pojezuickim w Mińsku za-
czerpnięty z wzornika Deckera motyw fikcyjnej kopuły został skopiowany w sposób
niemal dosłowny. Przestrzeń nawy w podłużnym wnętrzu świątyni stanowiła najlepszy
punkt do oglądania malowidła. W Horodyszczu, gdzie mamy do czynienia z planem nie-
mal centralnym, ten sam motyw musiał ulec poważniejszej modyfikacji.
Swoją drogą, interesujący jest sam fakt, że malarz sięgał właśnie po wzór kopuły za-
proponowany przez Deckera. Koncepcja tego rozwiązania inspirowana była wyraźnie pro-
jektami z traktatu Pozza, a różnice wprowadzone przez niemieckiego autora sprowadzały
się do nieznacznej zmiany kształtu otworów w tamburze i podziałów sfery^. Kopuły Poz-
za i Deckera są bardzo podobne, nie ulega jednak wątpliwości, że zarówno w Horodysz-
czu, jak i w Mińsku ffeskant korzystał z rozwiązań tego drugiego - na naszym gruncie bez
porównania mniej popularnych niż włoskiego jezuity. Nie da się dziś rozstrzygnąć, czy
^ Por. Paul DECKER, EE'/7A7/;'cAg7* E?rz7/777g;'.s7g?* CM/A, EubisEgz/ Eferren EWAEsEg, 777/7
;7irg/i EEo/ÓE HMEEE&Me/Tr GaUen, G7YEEg77, 07vz77gg7Eg77, //77iE rm&TTi? Jarz// gg/7Ó'7i'gg77 GgM//<Eg77 <37/z///ggg77,
7/77<E 7Mc/l /7g//P'gg7^ /bE rZ7/,SZMZ/g7^g77,' Z/Ma777t &77 G7*7/77<E-A/T'5'g77 ZZ77<7 D//7N7^g/777l7tg77, <3Mg/l W717g/7777.sEg77 Gg777Ó'g/7g77 /777<E
Mó7gT7 g777g^ 07"<7g77ńi'c/7g77 F//ryńic/7g77 EMAylgy, Erster Theil, Augspurg 1711, tabl. 34.
9<Hbid.,tabl.41.
Barbara KUTSCHER, Pm// Dgcłg7^ "F/bisE/zc^ Pm/777ezT7e7^' (E7EE/E7E6). C77/g7",s'Mc/77/77ggrz z// E?gr/i7?g//77gg77 z/7?r/
(Ng//g77 gi77gy 37/7 g/77g/77 Kb7'Ag7^zgi'g/777M, Frankfurt am Main 1995 (Europaische Elochschulschriften,
Reihe 28: Kunstgeschichte, Bd. 241), s. 181.