Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

182

Tadeusz Jurkowlaniec

zasięgowi granicy wschodniej ani współcześnie, ani
w wyróżnionym okresie. W książce rubież wschodnia
Polski jest znacznie zachwiana. Na północy bowiem
uwzględniono całe terytorium państwa krzyżackiego
w Prusach (aż po ujście Niemna), natomiast na połu-
dniu pominięto obszary wschodnie (ze Lwowem na
czele), należące do Królestwa Polskiego od czasów
króla Kazimierza Wielkiego (zm. 1370). Redaktorzy
książki podzielili tę rozległą i kulturowo znacznie
zróżnicowaną przestrzeń środkowo-wschodniej Eu-
ropy na regiony historyczne i „krajobrazy architekto-
niczne" („Architekturlandschaften") - Wielkopolskę
z Kujawami, Małopolskę, Mazowsze, Śląsk, Pomo-
rze Zachodnie i Nową Marchię, państwo zakonu krzy-
żackiego w Prusach. W tak wyznaczonych ramach za-
rysowano regionalne syntezy dziejów architektury,
stosując przede wszystkim kryteria funkcjonalne (bu-
dowle sakralne, świeckie, obronne, miejskie itp.), sty-
lowe i typologiczne oraz dotyczące materiałów, tech-
niki i organizacji przedsięwzięć budowlanych. Od
nadrzędnej, chronologiczno-geograficznej zasady
porządkowania i prezentacji materiału zabytkowego
uczyniono kilka odstępstw. I tak dzieje architektury
przedromańskiej i romańskiej (X-XII w.), z racji
szczupłej liczby znanych obiektów, przedstawiono
całościowo (bez wewnętrznych podziałów terytorial-
nych), w ujęciu problemowym. W niemal komplet-
nym zestawie dzieł najwcześniejszych zabrakło nie-
ukończonej bazyliki na Górze św. Wawrzyńca
w Kałdusie na ziemi chełmińskiej (2. ćwierć XI w.),
o planie podobnym do rzutów pierwszych katedr
w Gnieźnie i w Poznaniu2. Odkryte przed 30 laty re-
likty budowli w Kałdusie pominięto również w roz-
dziale Deutschordensland Preufen przy omówieniu
procesów i wydarzeń zarówno społeczno-politycz-
nych (zwłaszcza chrystianizacji), jak i związanych
z początkami architektury murowanej w tym regio-
nie. Osobne rozdziały dotyczą architektury opactw
cysterskich (opracowali Dethard von Winterfeld
i Christofer Herrmann w układzie geograficznym -
Śląsk, Małopolska, Pomorze Zachodnie, Pomorze
Gdańskie z Kujawami, Wielkopolska) i zakonów że-
braczych (ujętej przez Christofer Herrmann w po-
rządku chronologicznym, z omówieniem ich znacze-
nia dla rozwoju miast oraz charakterystykami
właściwości architektury zarówno regionalnych, jak
i związanych z regułami poszczególnych zakonów -

2 Zygmunt ŚWIECHOWSKI, Katalog architektury ro-
mańskiej w Polsce, Warszawa 2009, s. 144-145.

3 Andrzej TOMASZEWSKI, „Między architekturą pol-
ską i architekturą w Polsce", Spotkania z Zabytkami 29,
2005, nr 1, s. 4-7; wersja zmieniona [w:] Ku nowej filozo-
fii dziedzictwa, wybrała i oprac. Ewa ŚWIĘCKA, Kraków
2012, s. 220-224.

4 Zob. m.in.: Dethard von WINTERFELD, „Andrzei To-

dominikanów i franciszkanów a także karmelitów, au-
gustianów eremitów oraz bernardynów). Wydzielono
również budownictwo drewniane, opracowane przez
Alexandra Koniecznego w porządku problemowym.
Zasadność wyodrębnienia architektury zakonów że-
braczych, a zwłaszcza genetycznie i stylowo niejed-
nolitych opactw cysterskich, jako osobnych tematów
w panoramie architektury średniowiecznej w dzisiej-
szej Polsce mogłaby być przedmiotem dyskusji.
W rozdziałach poświęconych poszczególnym re-
gionom historycznym zachowano zbliżone, ujedno-
licone schematy wykładów. Każdy rozpoczyna się
od wprowadzenia historycznego. Następnie przed-
stawiono ogólną charakterystykę kolejnych faz roz-
wojowych architektury, w grupach wydzielonych ze
względów użyteczno-funkcjonalnych budowli i ich
rozmieszczenia terytorialnego oraz w ramach wy-
branych zagadnień problemowych. Te rozważania są
dopełniane przez „mikromonografie" ważniejszych,
reprezentatywnych budowli. Omówiono również
lokalne grupy kościołów wiejskich. W wypadku
trzech regionów scharakteryzowano dotychczasowy
stan badań (Wielkopolska z Kujawami, Pomorze
Zachodnie i Nowa Marchia, państwo zakonu krzy-
żackiego w Prusach). Wypada dodać, że autorzy
tych tekstów (odpowiednio - Jacek Kowalski, Jaro-
sław Jarzewicz i Christofer Herrmann) są obecnie
głównymi specjalistami zajmującymi się architektu-
rą na wymienionych obszarach. Wszystkie teksty
zaopatrzono w akuratny aparat przypisów. Nie spo-
sób w krótkim omówieniu tak obszernej publikacji
podnosić sprawy szczegółowe (np. „fenomen" fry-
zów arkadkowych w budowlach dominikańskich
i zamkach krzyżackich, s. 208-209), ale trudno zgo-
dzić się ze wszystkimi wnioskami ogólniejszej natu-
ry. Przykładowo: czy rzeczywiście zatrudnianie
kolejnych warsztatów przy wznoszeniu katedr
w Chełmży i w Królewcu skutkowało rewizją pla-
nów tych budowli (s. 926 i nn.)? Może jednak
o zmianach ich pierwotnej koncepcji decydowali
zleceniodawcy, a nie wykonawcy?
Na koniec, po krótkim Resiimee pióra Detharda
von Winterfelda i Christofera Herrmanna, przypo-
mniano publikowany wcześniej tekst Zwischen pol-
nischer Architektur und Architektur in Polen
autorstwa Andrzeja Tomaszewskiego3, jednego
z inicjatorów powstania omawianej książki4.
maszewski (26. Januar 1934 - 25. Oktober 2010)", Zeit-
schrift des Deutschen Vereins fur Kunstwissenschaft 64,
2010, s. 359-361; Robert KUNKEL, „Andrzej Toma-
szewski (1934-2010)", Quaestiones Medii Aevi Novae 16,
2011, s. 427-432; Andrzej ROTTERMUND, „Profesor
Andrzej Tomaszewski (1934-2010)", Muzealnictwo 52,
2011, s. 370-372.