DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Ruszczyk, Grażyna: Architektoniczne inspiracje Józefa Stefana Szalaya*
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0365
Architektoniczne inspiracje Józefa Stefana Szalaya
359
Jeszcze więcej analogii można odnaleźć między domem „Pod Bogarodzicą"28 (il. 9, 4-
5) a willą w typie szwajcarskim, zaprojektowaną w miejscowości Zobten (Sobótka) na
Śląsku przez innego pruskiego architekta, Friedricha Augusta Stillera, dla nieznanego in-
westora (il. 10). Jej projekt zamieszczony we wspomnianym już czasopiśmie opubliko-
wany został również w 1853 r.29 Oba budynki miały podobne plany (il. 11) murowanego
parteru i drewnianego piętra w układzie trójpasmowym, z pasmem środkowym nieco węż-
szym od skrajnych i z pomieszczeniami o podobnych proporcjach, kształcie i układzie.
Ich ściany z czterech stron obiegała galeria, na którą prowadziły schody umieszczone przy
dłuższej elewacji. Podobnie były rozmieszczone wejścia, a także okna o zbliżonych kształ-
tach, podziałach i dekoracji, na którą składały się płyciny pod otworami, opaski i nad-
okienniki. Wspólne cechy widoczne też są w niskich, dwuspadowych dachach z szerokimi
okapami, nad którymi wznosiły się zwieńczenia w postaci akroterionów. Tak jak „Holen-
derka", tak i „Bogarodzica" różniła się od swojego pierwowzoru przede wszystkim wyso-
ką sutereną z tarasem przed pomieszczeniami drugiej kondygnacji, brakiem schodów we
wnętrzu na parterze, loggią na poddaszu, wprowadzoną zamiast balkonu, a także brakiem
półokrągłego tarasu przed wejściem w dłuższej elewacji.
W innych budynkach skupionych wokół placu w Szczawnicy występują pewne moty-
wy przypominające różne pomysły zawarte w Architektonisches Skizzenbuch, ale nie są
one tak wyraźne, jak w przypadku „Holenderki" i domu „Pod Bogarodzicą". Wydaje się,
że dekoracje drewnianych elementów: słupów, wsporników, balustrad galerii i balkonów
mogły być inspirowane motywami zaczerpniętymi z czasopisma, ale rysunki przedstawia-
jące te detale są zbyt mało czytelne, aby stwierdzić to na pewno.
Natomiast w dwóch najbardziej reprezentacyjnych realizacjach, w domu „Nad Zdroja-
mi" (il. 2-3) i „Pałacu" (il. 4-5), zostały wykorzystane rozwiązania bardzo popularne
w ówczesnej architekturze willowej, rezydencjonalnej, a także dworcowej i hotelowej:
układ z ryzalitem środkowym („Nad Zdrojami") oraz układ z ryzalitami bocznymi i niesy-
metrycznie usytuowaną wieżą („Pałac"). Ryzality w obu przypadkach nakryte są odrębny-
mi dachami, prostopadłymi do kalenicy dachu głównego. Do takich schematów odwołało
się wielu architektów, również tych, których prace zostały opublikowane w zeszytach Ar-
chitektonisches Skizzenbuch w latach 50. i na początku lat 60. XIX w. Ale materiały
umieszczone w czasopiśmie mogły co najwyżej stanowić inspirację dla anonimowego
twórcy bądź twórców realizacji szczawnickich.
Zdaniem Zbigniewa Białkiewicza projekt domu „Nad Zdrojami" (przez Bogusława
Krasnowolskiego30 i anonimowego autora korespondencji ze Szczawnicy31 przypisywa-
ny Szalayowi) musiał być przynajmniej w części autorstwa architekta krakowskiego Fe-
liksa Księżarskiego, bowiem - jak pisze Białkiewicz - „stylistycznie wykazuje on pewną
zbieżność z pozostałymi budynkami uzdrowiskowymi autorstwa Księżarskiego" (m.in.
28 Dom „Pod Bogarodzicą" w ciągu XX i na pocz. XXI w. został znacznie przebudowany z zachowaniem dawnej bryły.
Obecnie jest on murowany i ma inne rozplanowanie wnętrz (por.: Joanna KOŁODZIEJ, Marcin KOŁODZIEJ, Edyta
ROSS-PAZDYK, Katalog zabytków Szczawnica, Kraków 2006, wydruk komputerowy w zbiorach Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, Delegatura w Nowym Targu). Trudno byłoby się w nim dopatrzyć podo-
bieństw do projektu Friedricha Augusta Stillera, gdyby nie rysunki Bronisława Krausego, znajdujące się w zbiorach
Władysława Jamy.
29 Architektonisches Skizzenbuch, 2, 1853, cz. 12, tabl. 3. Willa zachowała się, ale bez galerii i znacznej części drewnia-
nych ornamentów, por.: Eva BÓRSCH-SUPAN, Dietrich MULLER-STULER, Friedrich August Stiller 1800-1865,
Miinchen-Berlin 1997, s. 968.
30 KRASNOWOLSKI, op. cit., s. 280.
31 „Szczawnica", op. cit., s. 243.
359
Jeszcze więcej analogii można odnaleźć między domem „Pod Bogarodzicą"28 (il. 9, 4-
5) a willą w typie szwajcarskim, zaprojektowaną w miejscowości Zobten (Sobótka) na
Śląsku przez innego pruskiego architekta, Friedricha Augusta Stillera, dla nieznanego in-
westora (il. 10). Jej projekt zamieszczony we wspomnianym już czasopiśmie opubliko-
wany został również w 1853 r.29 Oba budynki miały podobne plany (il. 11) murowanego
parteru i drewnianego piętra w układzie trójpasmowym, z pasmem środkowym nieco węż-
szym od skrajnych i z pomieszczeniami o podobnych proporcjach, kształcie i układzie.
Ich ściany z czterech stron obiegała galeria, na którą prowadziły schody umieszczone przy
dłuższej elewacji. Podobnie były rozmieszczone wejścia, a także okna o zbliżonych kształ-
tach, podziałach i dekoracji, na którą składały się płyciny pod otworami, opaski i nad-
okienniki. Wspólne cechy widoczne też są w niskich, dwuspadowych dachach z szerokimi
okapami, nad którymi wznosiły się zwieńczenia w postaci akroterionów. Tak jak „Holen-
derka", tak i „Bogarodzica" różniła się od swojego pierwowzoru przede wszystkim wyso-
ką sutereną z tarasem przed pomieszczeniami drugiej kondygnacji, brakiem schodów we
wnętrzu na parterze, loggią na poddaszu, wprowadzoną zamiast balkonu, a także brakiem
półokrągłego tarasu przed wejściem w dłuższej elewacji.
W innych budynkach skupionych wokół placu w Szczawnicy występują pewne moty-
wy przypominające różne pomysły zawarte w Architektonisches Skizzenbuch, ale nie są
one tak wyraźne, jak w przypadku „Holenderki" i domu „Pod Bogarodzicą". Wydaje się,
że dekoracje drewnianych elementów: słupów, wsporników, balustrad galerii i balkonów
mogły być inspirowane motywami zaczerpniętymi z czasopisma, ale rysunki przedstawia-
jące te detale są zbyt mało czytelne, aby stwierdzić to na pewno.
Natomiast w dwóch najbardziej reprezentacyjnych realizacjach, w domu „Nad Zdroja-
mi" (il. 2-3) i „Pałacu" (il. 4-5), zostały wykorzystane rozwiązania bardzo popularne
w ówczesnej architekturze willowej, rezydencjonalnej, a także dworcowej i hotelowej:
układ z ryzalitem środkowym („Nad Zdrojami") oraz układ z ryzalitami bocznymi i niesy-
metrycznie usytuowaną wieżą („Pałac"). Ryzality w obu przypadkach nakryte są odrębny-
mi dachami, prostopadłymi do kalenicy dachu głównego. Do takich schematów odwołało
się wielu architektów, również tych, których prace zostały opublikowane w zeszytach Ar-
chitektonisches Skizzenbuch w latach 50. i na początku lat 60. XIX w. Ale materiały
umieszczone w czasopiśmie mogły co najwyżej stanowić inspirację dla anonimowego
twórcy bądź twórców realizacji szczawnickich.
Zdaniem Zbigniewa Białkiewicza projekt domu „Nad Zdrojami" (przez Bogusława
Krasnowolskiego30 i anonimowego autora korespondencji ze Szczawnicy31 przypisywa-
ny Szalayowi) musiał być przynajmniej w części autorstwa architekta krakowskiego Fe-
liksa Księżarskiego, bowiem - jak pisze Białkiewicz - „stylistycznie wykazuje on pewną
zbieżność z pozostałymi budynkami uzdrowiskowymi autorstwa Księżarskiego" (m.in.
28 Dom „Pod Bogarodzicą" w ciągu XX i na pocz. XXI w. został znacznie przebudowany z zachowaniem dawnej bryły.
Obecnie jest on murowany i ma inne rozplanowanie wnętrz (por.: Joanna KOŁODZIEJ, Marcin KOŁODZIEJ, Edyta
ROSS-PAZDYK, Katalog zabytków Szczawnica, Kraków 2006, wydruk komputerowy w zbiorach Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie, Delegatura w Nowym Targu). Trudno byłoby się w nim dopatrzyć podo-
bieństw do projektu Friedricha Augusta Stillera, gdyby nie rysunki Bronisława Krausego, znajdujące się w zbiorach
Władysława Jamy.
29 Architektonisches Skizzenbuch, 2, 1853, cz. 12, tabl. 3. Willa zachowała się, ale bez galerii i znacznej części drewnia-
nych ornamentów, por.: Eva BÓRSCH-SUPAN, Dietrich MULLER-STULER, Friedrich August Stiller 1800-1865,
Miinchen-Berlin 1997, s. 968.
30 KRASNOWOLSKI, op. cit., s. 280.
31 „Szczawnica", op. cit., s. 243.