Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

431

PIOTR LASEK
Warszawa, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

SEWERYN SZCZEPAŃSKI
Olsztyn, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego

Z dziejów pewnego zastawu, czyli „zamek"
Deutsch-Eylau alias „ dwór" Gross-Werder

Wokół istnienia w Iławie zamku, względnie dworu zakonnego, przez lata toczo-
no liczne dyskusje. Kwestia jego lokalizacji nie wzbudzała większych kontro-
wersji, w przeciwieństwie do rozważań nad kształtem i formą budowli - czy
był to jedynie dwór urzędniczy (komorniczy lub prokuratorski), czy zamek. Jednakże
w świetle wyników nowszych badań forma architektoniczna i umiejscowienie w kontek-
ście średniowiecznej i wczesnonowożytnej Iławy obiektów o charakterze obronno-rezy-
dencjonalnym winny stać się przedmiotem ponownych analiz.
Już Karl Josef Kaufmann w swojej monografii Iławy z 1905 r. zwrócił uwagę na
znajdującą się na planie miasta z 1753 r. niezabudowaną działkę, która została opisa-
na jako Schloss-Platz (il. l)1. Badacz, dając upust swojej erudycji źródłowej (był
wszakże archiwistą w Gdańsku)2, poprzez analizę dostępnych mu dokumentów uznał,
że ów „plac zamkowy" to faktyczna pozostałość po jakiejś reprezentacyjnej budowli
krzyżackiej, która jednakże powinna być interpretowana jako dwór3. Określenie
Schloss - „zamek" w konsekwencji byłoby zatem niczym innym, jak swojego rodzaju
synonimem właściwego określenia Hof - „dwór", które pojawia się w kontekście Iła-
wy w źródłach średniowiecznych. Zarówno Kaufmann, jak i piszący w rok po nim
Bernhard Schmid, w oparciu o tzw. plan Stanniusa owego „dworu" względnie „domu
zakonnego" poszukiwali w obrębie murów miejskich. Zresztą sam Schmid, malborski
znawca architektury gotyckiej i konserwator zabytków na prowincję Prusy Zachod-
nie, wyraźnie wskazywał, że podobne założenia pełniące funkcje siedzib urzędni-
ków zakonnych nie należały do rzadkości. Spotykamy je m.in. w Dąbrównie (il. 2)4,

1 „Plan der Stadt Deutsch Eylau 1753 angefertig von Stannius", [w:] Karl Josef KAUFMANN, Geschichte der Stadt
Deutsch Eylau, Danzig 1905, dodatek 1. W naszej publikacji wykorzystany został plan Stanniusa z 1753 r. znajdujący
się obecnie w zbiorach Geheimes Staatsarchiv PreuBischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem. Plan ten nieznacznie różni się
od analizowanego przez Kaufmanna. Na odwrocie znajduje się indeks właścicieli parceli miejskich zgodnie z przedsta-
wioną na planie numeracją. Ponadto znajdujemy tu szereg informacji na temat poszczególnych nieruchomości użytecz-
ności publicznej. Wydaje się raczej pewne, że nie było go w wersji, którą znał Kaufmann, gdyż nie uwzględnia on
w spisie mieszczan znajdującym się w jego monografii Iławy osób występujących w indeksie.

2 Seweryn SZCZEPAŃSKI, „Karl Josef Kaufmann (1865-1945): historyk, archiwista, autor pierwszej monografii Su-
sza", Skarbiec Suski, 1:2009, s. 51-56.

3 KAUFMANN, op. cit., s. 6-9.

4 Jednodomowe założenie, dużo większe niż to znajdujące się w Iławie. Ulokowane w północno-wschodniej części
murów miejskich, miało dwie wieże. Jedną z nich była brama miejska; zob. Christofer HERRMANN, Mittelalterliche