Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

Z DZIEJÓW PEWNEGO ZASTAWU, CZYLI „ZAMEK" DeUTSCH-EyLAU ALIAS „DWÓr" GrOSS-WeRDER

447


14. Dwór/zamek, zabudowania folwarczne oraz most na Wielką Żuławę.
Fragment planu nr inw. IS PAN RP10127

z przełomu XVIII i XIX w. wobec tychże zabudowań, zaznaczonych również w 1620 r.,
użyto określenia Vorverk Werder Ostrów67. Jak pamiętamy, źródła w kontekście Gut Wer-
der wspominają w zależności od czasu o przynależnych mu ośmiu lub sześciu łanach.
Powierzchnia wyspy Wielka Żuława liczy obecnie 82 hektary, stąd też dobra Ostrów obej-
mowały nie tylko samą Żuławę, ale także połączoną z nią od północy przeprawą mostową
wyspę Fichten Werder (obecny półwysep Krzywy/Żabi Róg). Opisane tu założenie dwor-
skie było skomunikowane ze stałym lądem od strony Iławy poprzez most, którego środko-
we przęsło było zwodzone68 (il. 14).
W obliczu niewątpliwego istnienia na Wielkiej Żuławie tak charakterystycznej, a słabo
poznanej budowli powstaje szereg zagadnień, które na obecnym etapie badań można roz-
wiązać jedynie dzięki analizie źródeł pisanych oraz dostępnych materiałów kartograficz-
nych. Przede wszystkim należy zadać pytanie, czy przedstawione na obu mapach
wizerunki są wiarygodne, czy też stanowią jedynie wytwór fantazji rysownika. Wobec

Fdrstenth: Masow, Woywodsch: Culm: Pomerellen und des Bischoffth. Ermland; wydanie: XXIX sekcyjna mapa gene-

ralna Królestwa Prus... Samuela i Jana Władysława Suchodolców, skala 1: 100 000, Warszawa 2004, sect. XXI.

67 Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict [ca. 1 : 160 000];
Aufgen. unter Leitung des Kónigl. Preuss. Staatsministers Frey Herrn von Schrotter in den Jahren 1796 bis 1802. Gest,
von Carl Jack, Heinrich Kliewer und Paulus Schmidt 1802-1804, sect 122. Oryginał mapy Schroettera w zbiorach
Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz Kartenabteilung, SBB IIIC, Kart N 1020-122.

68 Łącząca Wielką Żuławę z Fichten Werder przeprawa, zaznaczona na planie z 1620 r. ma jeszcze XIII-wieczną trady-
cję. Jak wykazały badania dendrochronologiczne pozyskanego podczas podwodnych badań eksploracyjnych wykona-
nych przez archeologów podwodnych z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu najstarsze fragmenty pali
przeznaczone na jego budowę pochodziły z drzew ściętych między 1268 a 1269 r. (Mateusz POPEK, Andrzej PYDYN,
Rafał SOLECKI, Paweł STENCEL, „Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak", [w:] Grodzi-
ska Warmii i Mazur..., s. 379). Niestety nie udało się uchwycić reliktów mostu łączącego wyspę z okolicą Iławy. Zapew-
ne z uwagi na prowadzone w tym miejscu przez lata prace bagrownicze. Most ten jednakże funkcjonował jeszcze
w połowie XVII w., co oprócz planu z 1620 r. popierają także źródła dokumentowe, w XVIII w. most przestał już pełnić
swoją rolę i uległ dewastacji. Por. Seweryn SZCZEPAŃSKI, „«Wykopaliska» w archiwach - archeologia archiwalna na
przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego", [w:] Grodziska Warmii i Mazur..., s. 244-245.