Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

Z DZIEJÓW PEWNEGO ZASTAWU, CZYLI „ZAMEK" DeUTSCH-EyLAU ALIAS „DWÓr" GrOSS-WeRDER 455

może założenie dworskie na wyspie popadło już w ruinę i przez siedzących w Rudzieni-
cach Kreytzenów nie było utrzymywane, niewykluczone, że sam Ernst von Finckenstein
nie był nim zainteresowany, gdyż jeszcze wcześniej, bo w 1675 r., wykupił od Kreytze-
nów m.in. dwór w Rudzienicach, gdzie też ostatecznie osiadł. Niespełniająca swojej mili-
tarnej, ani tym bardziej rezydencjonalno-reprezentacyjnej roli, popadająca w ruinę,
surowa, ceglana budowla mogła zostać ostatecznie rozebrana po 1706 r. Wówczas to, po
wielkim pożarze, który niemalże całkowicie strawił miasto wydano specjalny nakaz
wznoszenia wewnątrz murów budynków z cegły, i wówczas też mogło dojść do rozbiórki
zarówno zapuszczonego, dawnego dworu prokuratorów znajdującego się w pobliżu kościo-
ła, jak też opisywanej przez nas budowli: zamku względnie dworu na Wielkiej Żuławie.
Powyższe konstatacje pokazują jasno, iż w przypadku późnośredniowiecznej i wcze-
snonowożytnej Iławy należy mówić nie o jednej, a o dwóch budowlach nazywanych „dwo-
rem" lub nawet „zamkiem". Przynajmniej jedna z nich miała też wyraźne cechy obronne.
Niewątpliwie używana w źródłach pisanych nomenklatura, dotycząca obiektów o charak-
terze obronno-rezydencjonalnym nie zawsze pokrywa się z systematyką przyjętą przez
dzisiejszych badaczy (co jest przyczyną zaciętych polemik81). O ile co do określenia bu-
dowli istniejącej niegdyś w obrębie murów obronnych miasta jako „dwór" nie ma wątpli-
wości, o tyle realizacja na Wielkiej Żuławie wymyka się jednoznacznym definicjom. Na
problem złożonej terminologii używanej w źródłach krzyżackich dla określenia mniej-
szych obiektów zazwyczaj nazwanych dziś zbiorczo dworami zwracał już zresztą uwagę
Adam Chęć. Badacz ten zauważył, iż niektóre przynajmniej z owych „dworów" miały na
tyle rozbudowaną formę, iż można by je z powodzeniem nazywać zamkami (np. obiekt
w Laskach koło Malborka)82. Zapewne w Królestwie Polskim realizacja z Wielkiej Żuła-
wy także byłaby postrzegana jako zamek. W realiach Prus, obiekt ten siłą rzeczy należy
usytuować na pograniczu zamku i dworu obronnego. Być może więc najbardziej adekwat-
nym mianem dla budowli na Wielkie Żuławie byłoby użyte przez Caspara Hennenbergera
w 1584 r. określenie Schlossein - „zameczek"83.
Na koniec warto jeszcze przytoczyć powtarzaną przez lata przez mieszkańców Iławy
opowieść o szwedzkim pułkowniku Scholtenie, który w okresie wielkiej wojny północnej
obrał sobie na wyspie specjalne wzgórze do obrony (inna wersja mówi o czasowym za-
mieszkiwaniu tam owego oficera) przed nacierającą armią polską. Wzgórze to nazywano
mianem Scholtenberg i kojarzono z dawnym grodziskiem84. Niewykluczone jednak, że
pierwotnie nazwa ta odnosiła się do wzgórza, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie

81 Por. ostatnio: Sławomir JÓŹWIAK, Janusz TRUPINDA, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach..., s. 9, 65-66; id.,
„O zamkach konwentualnych państwa krzyżackiego w Prusach na marginesie najnowszej książki Tomasza Torbusa",
Zapiski Historyczne, 79:2014, z. 4, s. 175-177, 193-194; Tomasz TORBUS, „Interdyscyplinarność w badaniach nad
zamkami krzyżackimi - uwagi na marginesie książki Sławomira Jóźwiaka i Janusza Trupindy Krzyżackie zamki kom-
turskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych", Zapiski Histo-
ryczne, 79:2014, z. 4, s. 198, 200, 203-204, 208-209, 211-212; Sławomir JÓŹWIAK, Janusz TRUPINDA, „Czy
średniowieczne źródła pisane mają znaczenie w badaniach nad zamkami krzyżackimi w Prusach? W odpowiedzi Toma-
szowi Torbusowi", Zapiski Historyczne, 80:2015, z. 1, s. 92-111; id., „O malborskim zamku wysokim w średniowieczu.
Na marginesie najnowszej książki Kazimierza Pospiesznego", Zapiski Historyczne, 80:2015, z. 2, s. 159, 160, 170. Por.
też: Tomasz OLSZACKI, „Kazimierzowskie zamki na Niżu Polskim: próba klasyfikacji", [w:] Interdyscyplinarne ba-
dania założeń rezydencjonalnych i obronnych, red. Piotr SYPCZUK, Warszawa 2013, s. 114-117 (Studia i Materiały
Archeologiczne, Suplement 2).

82 CHĘĆ, op. cit., s. 23.

83 HENNENBERGER, op. cit., s. 30.

84 TEMPLIN, op. cit., s. 33-34.