DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Matyaszczyk, Dorota: Tre¬ści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium w dawnym ko¬ściele klasztornym cystersów w Oliwie*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0503
Treści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium w dawnym kościele cystersów w Oliwie
493
wartości Kościoła katolickiego. Kotara, odsuwana przez anioły ukazujące wizję nieba, to
zasłona wieczności. Dramaturgia akcji odpowiada reżyserii rzymskich uroczystości,
Czterdziestogodzinnych Nabożeństw, na których początku odsłaniano kotarę zakrywają-
cą przygotowaną dekorację39. Elżbieta Gieysztor-Miłobędzka napisała, że w Oliwie do-
szło „wprost do «kliszowania» w ołtarzu najistotniejszych partii oprawy Nabożeństw
Czterdziestogodzinnych. [...] Zwieńczenie retabulum przyjęło tu formę glorii ze stiuko-
wych obłoków z aniołami i postaciami ilustrującymi połączenie Starego i Nowego Testa-
mentu, sztucznymi i naturalnymi promieniami światła - ponad kolumnowym, półkolistym
«parawanem»"4°. Nie można się jednak zgodzić z aż takim uproszczeniem, gdyż program
tego ołtarza jest o wiele bardziej skomplikowany. Zostało w nim zawarte przede wszyst-
kim przesłanie, że „Bóg jest światłością". Z jednej strony centralnie umieszczony okulus
przenikało prawdziwe słoneczne światło, zabarwiane dodatkowo przez witraż na mistycz-
ny złoty kolor. Światło to oblewało równomiernie obłoki, migotało i załamywało się na
koronach, diademach, krzyżach i hełmach, wirujących anielskich triad, i spływało na ob-
raz, którego cała górna strefa jest również ilustracją tej tezy. Z drugiej strony rzeczywiste
światło słoneczne potęgowały „berniniowskie" promienie przenikające obłoki. Ich epi-
centrum stanowiło Oko Opatrzności - symbol Boga Ojca, osobne promienie emanując
z Ducha Świętego i Zmartwychwstałego Chrystusa, tworzyły mistyczną Trójcę Świętą.
Światło odgrywało w duchowości cystersów niezwykle istotną rolę. Analizuje to w swoim
artykule ks. Janusz Nowiński41. Pisze w nim, że „św. Bernard łączy światło z obrazem
Boga, który jest światłością wieczną (lumen aeternum), cały jest światłem (totus sit lux).
Materialne światło słoneczne jest analogią dla najczystszego światła boskiego, w którym
zawarta jest tajemnica Trójcy Świętej: Bóg Ojciec (lux) jest źródłem wszechrzeczy, Syn
(lumen de lumine) to blask życia wiecznego i światłość prawdziwa oświecająca wszyst-
kich ludzi, Duch Święty światłością pochodzącą od Ojca, pokojem i źródłem życia wiecz-
nego. [...] Kontemplując boską światłość dusza przybliża się do samego Boga.".
I dalej autor pisze: „Szczególnie ważną rolę odgrywało światło słoneczne we wnętrzu
świątyni, napełniając ją mistyczną obecnością Boga"42.
Stiuki pokrywające sklepienie nad retabulum mają nie tylko dekoracyjny ale i symbo-
liczny charakter. Koło, jako figura idealna, oznacza jedynego Boga, który jest osią
wszechświata, początkiem i końcem wszystkiego, tak jak liczba jeden. Kwiat w centrum
może być odwołaniem do mistycznej Róży Złotej43, która w Boskiej komedii Dantego
symbolizuje zbawionych zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu. Dwie pary zło-
tych gryfów odnoszą się niewątpliwie do herbu fundatorów opactwa, za których uważano
Gryfitów. Rogi baranie symbolizują ofiarę z baranka, kwiat słonecznika miłość Boga, liść
winorośli ofiarę Eucharystyczną, kwiat powoju miłość bliźniego, gałęzie drzewa laurowe-
go chwałę ziemską, a oliwnego - miłość Chrystusa miłosierną, zmartwychwstanie, a tak-
że odniesienie do nazwy Oliwy i jej herbu, którym jest drzewo oliwne.
39 Elżbieta GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA, „Nabożeństwa Czterdziestogodzinne a sztuka", Biuletyn Historii Sztuki,
1985, nr 1-2, s. 3-14. Dziękuję ks. dr Januszowi Nowińskiemu za zwrócenie uwagi na ten artykuł.
40 Ibid., s. 13.
41 Janusz NOWIŃSKI, „Lapides vivi, Deus est lux, ecclesia est paradisus - kościół cysterski w średniowieczu nośni-
kiem symbolicznych znaczeń", Architectus, 2016, nr 2, s. 25-39. Dziękuję Autorowi za możliwość zapoznania się z tym
tekstem przed jego publikacją.
42 Ibid., s 27-28.
43 Róża mistyczna i zbawieni są wielokrotnie wymieniani przez Dantego. W Pieśni XXXII św. Bernard objaśnia Dante-
mu rozmieszczenie dusz w poszczególnych kręgach Mistycznej Róży, rozprawia na temat przeznaczenia, wskazuje
Anioła Gabriela.
493
wartości Kościoła katolickiego. Kotara, odsuwana przez anioły ukazujące wizję nieba, to
zasłona wieczności. Dramaturgia akcji odpowiada reżyserii rzymskich uroczystości,
Czterdziestogodzinnych Nabożeństw, na których początku odsłaniano kotarę zakrywają-
cą przygotowaną dekorację39. Elżbieta Gieysztor-Miłobędzka napisała, że w Oliwie do-
szło „wprost do «kliszowania» w ołtarzu najistotniejszych partii oprawy Nabożeństw
Czterdziestogodzinnych. [...] Zwieńczenie retabulum przyjęło tu formę glorii ze stiuko-
wych obłoków z aniołami i postaciami ilustrującymi połączenie Starego i Nowego Testa-
mentu, sztucznymi i naturalnymi promieniami światła - ponad kolumnowym, półkolistym
«parawanem»"4°. Nie można się jednak zgodzić z aż takim uproszczeniem, gdyż program
tego ołtarza jest o wiele bardziej skomplikowany. Zostało w nim zawarte przede wszyst-
kim przesłanie, że „Bóg jest światłością". Z jednej strony centralnie umieszczony okulus
przenikało prawdziwe słoneczne światło, zabarwiane dodatkowo przez witraż na mistycz-
ny złoty kolor. Światło to oblewało równomiernie obłoki, migotało i załamywało się na
koronach, diademach, krzyżach i hełmach, wirujących anielskich triad, i spływało na ob-
raz, którego cała górna strefa jest również ilustracją tej tezy. Z drugiej strony rzeczywiste
światło słoneczne potęgowały „berniniowskie" promienie przenikające obłoki. Ich epi-
centrum stanowiło Oko Opatrzności - symbol Boga Ojca, osobne promienie emanując
z Ducha Świętego i Zmartwychwstałego Chrystusa, tworzyły mistyczną Trójcę Świętą.
Światło odgrywało w duchowości cystersów niezwykle istotną rolę. Analizuje to w swoim
artykule ks. Janusz Nowiński41. Pisze w nim, że „św. Bernard łączy światło z obrazem
Boga, który jest światłością wieczną (lumen aeternum), cały jest światłem (totus sit lux).
Materialne światło słoneczne jest analogią dla najczystszego światła boskiego, w którym
zawarta jest tajemnica Trójcy Świętej: Bóg Ojciec (lux) jest źródłem wszechrzeczy, Syn
(lumen de lumine) to blask życia wiecznego i światłość prawdziwa oświecająca wszyst-
kich ludzi, Duch Święty światłością pochodzącą od Ojca, pokojem i źródłem życia wiecz-
nego. [...] Kontemplując boską światłość dusza przybliża się do samego Boga.".
I dalej autor pisze: „Szczególnie ważną rolę odgrywało światło słoneczne we wnętrzu
świątyni, napełniając ją mistyczną obecnością Boga"42.
Stiuki pokrywające sklepienie nad retabulum mają nie tylko dekoracyjny ale i symbo-
liczny charakter. Koło, jako figura idealna, oznacza jedynego Boga, który jest osią
wszechświata, początkiem i końcem wszystkiego, tak jak liczba jeden. Kwiat w centrum
może być odwołaniem do mistycznej Róży Złotej43, która w Boskiej komedii Dantego
symbolizuje zbawionych zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu. Dwie pary zło-
tych gryfów odnoszą się niewątpliwie do herbu fundatorów opactwa, za których uważano
Gryfitów. Rogi baranie symbolizują ofiarę z baranka, kwiat słonecznika miłość Boga, liść
winorośli ofiarę Eucharystyczną, kwiat powoju miłość bliźniego, gałęzie drzewa laurowe-
go chwałę ziemską, a oliwnego - miłość Chrystusa miłosierną, zmartwychwstanie, a tak-
że odniesienie do nazwy Oliwy i jej herbu, którym jest drzewo oliwne.
39 Elżbieta GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA, „Nabożeństwa Czterdziestogodzinne a sztuka", Biuletyn Historii Sztuki,
1985, nr 1-2, s. 3-14. Dziękuję ks. dr Januszowi Nowińskiemu za zwrócenie uwagi na ten artykuł.
40 Ibid., s. 13.
41 Janusz NOWIŃSKI, „Lapides vivi, Deus est lux, ecclesia est paradisus - kościół cysterski w średniowieczu nośni-
kiem symbolicznych znaczeń", Architectus, 2016, nr 2, s. 25-39. Dziękuję Autorowi za możliwość zapoznania się z tym
tekstem przed jego publikacją.
42 Ibid., s 27-28.
43 Róża mistyczna i zbawieni są wielokrotnie wymieniani przez Dantego. W Pieśni XXXII św. Bernard objaśnia Dante-
mu rozmieszczenie dusz w poszczególnych kręgach Mistycznej Róży, rozprawia na temat przeznaczenia, wskazuje
Anioła Gabriela.