DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Matyaszczyk, Dorota: Tre¬ści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium w dawnym ko¬ściele klasztornym cystersów w Oliwie*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0506
496
Dorota Matyaszczyk
Jednak przy układaniu programu ideowego dekoracji wilanowskiej rezydencji poma-
gał Janowi III przede wszystkim Adam Kochański48, matematyk i bibliotekarz królew-
ski, jezuita, w latach 1683-1690 przebywający na plebanii przy Kaplicy Królewskiej
w Gdańsku. Hacki znał go dobrze, bo rektorem kolegium jezuitów w Starych Szkotach
pod Gdańskiem był jego brat Jan Franciszek (1637-1696), który wygłaszał kazania
w tejże kaplicy49, a sam Michał Hacki ufundował (ok. 1692-1695) dla kaplicy ołtarz św.
Michała (nie istnieje). Ponadto w klasztornej drukarni w Oliwie, oprócz druków cyster-
skich, drukowano przede wszystkim pisma dostarczane przez jezuitów. Warto też przy-
pomnieć, że w 1681 r., a więc gdy rodziła się koncepcja oliwskiego ołtarza, sufit
Biblioteki Królewskiej w Wilanowie, zapewne pod wpływem Kochańskiego, ozdobiło
malowidło Claude'a Callota ukazujące alegorię Filozofii (określanej też jako Nauka),
opierającej się o kulę ziemską, z mapą nieba w tle50. Hacki musiał ją widzieć, bo często
bywał w królewskiej rezydencji. Czy ona go zainspirowała? A może inspiracją były trzy
globusy niebieskie umieszczone pod personifikacją Śmierci na elewacji północnego al-
kierza ogrodowego pałacu Jana III Sobieskiego?51 To bardzo prawdopodobne, bo program
oliwskiego ołtarza głównego i prezbiterium odnosi się także do śmierci, odkupienia
i zmartwychwstania.
Michał Hacki, wszechstronnie wykształcony i utalentowany, zafascynowany był, tak
jak Dante52, teorią liczb, co znalazło odzwierciedlenie w programie ołtarza. Już Zygmunt
Iwicki zwrócił uwagę na powtarzającą się liczbę siedem: dwa razy po siedem kolumn,
siedem Darów Ducha Świętego i siedem Sakramentów Świętych, siedem archaniołów.
Liczba siedem oznacza Dom Mądrości Bożej, zjednoczenie Boga i świata, a także życie
ziemskie człowieka. Do ostatniego znaczenia odnosiły się herby opata, których niewątpli-
wie było siedem. Obecnie jest ich sześć: cztery trzymają gryfy na sklepieniu, jeden jest na
zwieńczeniu kolumnady, następny dokładnie nad nim pod kotarą. Oś symetrii ołtarza łą-
cząca górny i dolny herb przechodzi przez okulus. Przypuszczam, że w nim znajdował się
siódmy herb, ukryty w ołowianych ramach ujmujących witraż. Porównanie zdjęcia witra-
ża z XIX w. z witrażem z 1948 r., pokazuje, jak podziały ram trzymających szybki witra-
żowe ulegały zmianie.
Liczba jeden (koło na sklepieniu, kwiaton w centrum, okulus z Okiem Opatrzności)
jako źródło pozostałych liczb odnosi się do jednego Boga. Liczba trzy symbolizuje Trójcę
Świętą (triady aniołków w glorii, trzy anioły odsłaniające kotarę, trzy okna). Cztery ozna-
cza liczbę objawień Boga (cztery postacie proroków ze Starego Testamentu i świętych
z Nowego Testamentu). Liczba osiem - byt z Bogiem wieczny (po osiem plakietek nad
lewym i prawym skrzydle kolumnady) i zmartwychwstanie (nieprzypadkowo tylu ukaza-
no zamordowanych zakonników na obrazie). Liczba dziewięć (3+3+3) to liczba doskona-
ła, uświęcona. Odpowiada jej dziewięć chórów anielskich w glorii, dziewięć postaci
48 Id., „Mało znana karta działalności Adama Kochańskiego na dworze Jana III w Wilanowie", Studia Wilanowskie,
10:1979, s. 6; Bogdan LISAK SJ, „Kontakty naukowe Jana III Sobieskiego z Adamem Kochańskim SJ i innymi jezuita-
mi", [w:] Primus Inter Pares..., s. 127-133.
49 Sławomir KOŚCIELAK, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Kraków 2003, s. 180-181,
279-283.
50 TARGOSZ, op. cit., s. 135-140; Mariusz KARPOWICZ, Piękne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII
wieku, Warszawa 1986, s. 52.
51 Mariusz KARPOWICZ, Co nam mają do powiedzenia fasady w Wilanowie, Warszawa 2011, s. 48.
52 W Boskiej komedii zarówno Piekło, Czyściec jak i Raj składają się z 33 pieśni, w każdej części powtarza się wielokrot-
nie układ trójkowy lub jego potrojenie - dziewięć kręgów, planet, chórów, etc.
Dorota Matyaszczyk
Jednak przy układaniu programu ideowego dekoracji wilanowskiej rezydencji poma-
gał Janowi III przede wszystkim Adam Kochański48, matematyk i bibliotekarz królew-
ski, jezuita, w latach 1683-1690 przebywający na plebanii przy Kaplicy Królewskiej
w Gdańsku. Hacki znał go dobrze, bo rektorem kolegium jezuitów w Starych Szkotach
pod Gdańskiem był jego brat Jan Franciszek (1637-1696), który wygłaszał kazania
w tejże kaplicy49, a sam Michał Hacki ufundował (ok. 1692-1695) dla kaplicy ołtarz św.
Michała (nie istnieje). Ponadto w klasztornej drukarni w Oliwie, oprócz druków cyster-
skich, drukowano przede wszystkim pisma dostarczane przez jezuitów. Warto też przy-
pomnieć, że w 1681 r., a więc gdy rodziła się koncepcja oliwskiego ołtarza, sufit
Biblioteki Królewskiej w Wilanowie, zapewne pod wpływem Kochańskiego, ozdobiło
malowidło Claude'a Callota ukazujące alegorię Filozofii (określanej też jako Nauka),
opierającej się o kulę ziemską, z mapą nieba w tle50. Hacki musiał ją widzieć, bo często
bywał w królewskiej rezydencji. Czy ona go zainspirowała? A może inspiracją były trzy
globusy niebieskie umieszczone pod personifikacją Śmierci na elewacji północnego al-
kierza ogrodowego pałacu Jana III Sobieskiego?51 To bardzo prawdopodobne, bo program
oliwskiego ołtarza głównego i prezbiterium odnosi się także do śmierci, odkupienia
i zmartwychwstania.
Michał Hacki, wszechstronnie wykształcony i utalentowany, zafascynowany był, tak
jak Dante52, teorią liczb, co znalazło odzwierciedlenie w programie ołtarza. Już Zygmunt
Iwicki zwrócił uwagę na powtarzającą się liczbę siedem: dwa razy po siedem kolumn,
siedem Darów Ducha Świętego i siedem Sakramentów Świętych, siedem archaniołów.
Liczba siedem oznacza Dom Mądrości Bożej, zjednoczenie Boga i świata, a także życie
ziemskie człowieka. Do ostatniego znaczenia odnosiły się herby opata, których niewątpli-
wie było siedem. Obecnie jest ich sześć: cztery trzymają gryfy na sklepieniu, jeden jest na
zwieńczeniu kolumnady, następny dokładnie nad nim pod kotarą. Oś symetrii ołtarza łą-
cząca górny i dolny herb przechodzi przez okulus. Przypuszczam, że w nim znajdował się
siódmy herb, ukryty w ołowianych ramach ujmujących witraż. Porównanie zdjęcia witra-
ża z XIX w. z witrażem z 1948 r., pokazuje, jak podziały ram trzymających szybki witra-
żowe ulegały zmianie.
Liczba jeden (koło na sklepieniu, kwiaton w centrum, okulus z Okiem Opatrzności)
jako źródło pozostałych liczb odnosi się do jednego Boga. Liczba trzy symbolizuje Trójcę
Świętą (triady aniołków w glorii, trzy anioły odsłaniające kotarę, trzy okna). Cztery ozna-
cza liczbę objawień Boga (cztery postacie proroków ze Starego Testamentu i świętych
z Nowego Testamentu). Liczba osiem - byt z Bogiem wieczny (po osiem plakietek nad
lewym i prawym skrzydle kolumnady) i zmartwychwstanie (nieprzypadkowo tylu ukaza-
no zamordowanych zakonników na obrazie). Liczba dziewięć (3+3+3) to liczba doskona-
ła, uświęcona. Odpowiada jej dziewięć chórów anielskich w glorii, dziewięć postaci
48 Id., „Mało znana karta działalności Adama Kochańskiego na dworze Jana III w Wilanowie", Studia Wilanowskie,
10:1979, s. 6; Bogdan LISAK SJ, „Kontakty naukowe Jana III Sobieskiego z Adamem Kochańskim SJ i innymi jezuita-
mi", [w:] Primus Inter Pares..., s. 127-133.
49 Sławomir KOŚCIELAK, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Kraków 2003, s. 180-181,
279-283.
50 TARGOSZ, op. cit., s. 135-140; Mariusz KARPOWICZ, Piękne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII
wieku, Warszawa 1986, s. 52.
51 Mariusz KARPOWICZ, Co nam mają do powiedzenia fasady w Wilanowie, Warszawa 2011, s. 48.
52 W Boskiej komedii zarówno Piekło, Czyściec jak i Raj składają się z 33 pieśni, w każdej części powtarza się wielokrot-
nie układ trójkowy lub jego potrojenie - dziewięć kręgów, planet, chórów, etc.