Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

513

JOLANTA POLANOWSKA
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Powązki - „ Un jardin de plaisance,
a la mode ou coutume anglaise"*
Tu sobie z wolna stąpa uczeń Epikura
I zważa, czy nad sztukę piękniejsza natura
Stanisław Trembecki, Powązki... (1776)
Letnia podwarszawska rezydencja księstwa Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich
założona w końcu XVIII w. na granicy obecnego Żoliborza i Woli stała się ośrodkiem
życia literackiego (tzw. nurt „poezji powązkowskiej") i towarzyskiego1.
Powązki były również przedmiotem badań historyków sztuki - osobne artykuły po-
święcili im Marek Kwiatkowski (rekonstrukcja na podstawie opisów i planów oraz ustale-
nie zakresu prac Szymona Bogumiła Zuga) i Jolanta Putkowska (analiza układu
przestrzennego), omówienia - monografiści Efraima Schroegera i Zuga2, a wzmianki -
biografowie Izabeli Czartoryskiej. Pisała o nich dwukrotnie Agnieszka Whelan (analizy
treści), której ostatni artykuł o edukacyjnej funkcji „przestrzeni znaczeń" rezydencji wy-
kracza poza ramy historii sztuki3. Mimo to szereg problemów związanych z ogrodem
* Panu Profesorowi Stanisławowi Mossakowskiemu dziękuję za słowa zachęty i wszelkie uwagi. Formuła Izabeli Czar-
toryskiej z 1790 r., sumująca jej doświadczenia z Powązek, odnosi się do ich genezy - tradycji jardin de plaisance,
francuskiej mody i angielskiego zwyczaju: Biblioteka XX. Czartoryskich, Kraków (dalej: B.Czart.), rkps 6027: Ogród
w Puławach..., Accord fait entre Son Altesse le Princesse Czartoryska et Mons[ieu]r James [...] Sauvage, [...] 19 mars
1790, kontrakt z zatrudnianym ogrodnikiem Jamesem Sauvage; cyt. za: Zofia GOŁĘBIOWSKA, W kręgu Czartory-
skich: wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII i XIX, Lublin 2000, s. 86.

1 Jako ośrodek literacki: Ludwik DĘBICKI, Puławy (1762-1830). Monografia z życia towarzyskiego [...] na podstawie
archiwum ks. Czartoryskich [...], t. 1-4, Lwów 1887-1888; Joanna ŁUCYK, „Powązki jako temat poezji oświecenio-
wej", Zeszyty Naukowe, Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Gdańskiego, 8/9: 1985, s. 135-157; Alina ALEKSAN-
DROWICZ, Izabela Czartoryska, polskość i europejskość, Lublin 1998.

2 Marek KWIATKOWSKI, „Powązki", [w:] id., „Niechaj twych ulic wiatr mnie owionie". Architektura warszawskich
dzielnic, Warszawa 1973, s. 193-222; id., „Powązki Czartoryskich, Zug czy Szreger", Zeszyty Wolskie, 9:2007, s. 3-13;
Jolanta PUTKOWSKA, „Warszawska podmiejska rezydencja Izabeli Czartoryskiej w Powązkach", Kwartalnik Archi-
tektury i Urbanistyki, 53:2008, s. 25-41 (przedruk [w:] id., Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem
w XVI-XVIII wieku, Warszawa 2016, s. 330-353); Marek KWIATKOWSKI, Szymon Bogumił Zug, architekt polskiego
oświecenia, Warszawa 1971; Stanisław LORENTZ, Efraim Szreger, architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986.

3 Agnieszka WHELAN, „Izabela Czartoryska and the introduction of English garden to Poland", [w:] Polish and
English Responses to the French Art and Architecture: Contrasts and similarities. Papers delivered at the University of
London / University of Warsaw History of Art conference, January and September 1993, red. Francis AMES-LEWIS,
London 1995, s. 71-83; id., Powązki: szkoła uczuć i historii. Wychowanie młodych Czartoryskich, „Rocznik Historii
Sztuki", 39: 2014, s. 223-248, z pominięciem m.in. kwestii chronologii, analizy form i udziału Szymona Bogumiła
Zuga.