DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:[Inhaltsverzeichnis]
DOI Kapitel:Artykuły
DOI Artikel:Polanowska, Jolanta: Powązki - „Un jardin de plaisance, à la mode ou coutume anglaise”*
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0556
546
Jolanta Polanowska
Program ideowy
Powązki były założeniem o złożonej i zmieniającej się strukturze. Niemniej w progra-
mie rezydencji można wskazać pewne stałe idee, jak kult natury czy fizjokratyzm, a także
nowe koncepcje artystyczne: zapowiedzi historyzmu i zaniechanie przedstawień figural-
nych w rzeźbie ogrodowej.
Kult natury o inspiracjach literackich (począwszy od „pasterskiego" mecenatu księcia
Arkadyjczyka) i malarskich ulegał przemianom - od pojmowania jej jako natura naturata
do koncepcji natura naturans. Istotna była też fascynacja księżnej myślą Jean-Jacquesa
Rousseau, od lektury Nowej Heloizy... (1764 prezent przyszłego króla), zalecającego wy-
chowanie dzieci w kontakcie z naturą. Dalsza ewolucja jej poglądów dokonywała się na
gruncie poezji156.
Początkowo nawiązano do literackiej tradycji „ogrodów pastoralnych", nadając Po-
wązkom stylizację - w duchu twórczości Salomona Gessnera157 i jego ideału 1'homme
tendre (człowieka czułego) - na krainę rodzinnej i przyjacielskiej sielanki. Następnie
Czartoryska zachwyciła się poematem Jacquesa Delille'a Les Jardins, ou l'art d'embellir
les paysages (1782), zleciła jego przekład (córce Marii z Franciszkiem Karpińskim)
i nawiązała (1783) korespondencję z poetą158. Badacze literatury z opiewanym przezeń ide-
ałem l'homme des champs wiązali nadanie Powązkom tonacji salonu fetes champetres"159,
której to można doszukiwać się w leśno-łąkowym obrzeżeniu w typie pastoral landscape.
Poezja Delille'a pozwoliła też księżnej na odejście od modelu natury kreowanej przez
projektanta160, co zdaje się sugerować opinia Szymona Bogumiła Zuga (1784), że „korzy-
stano z natury i nie zwichnięto jej niewłaściwie użytą sztuką". Tendencję tę wzmocnił
wpływ trzeciej podróży księżnej do Anglii i Szkocji161, kiedy to poznawszy tamtejszą
156 Jak to trafnie ujęto: „Her road to nature was always first through poetry": WHELAN, „Izabela Czartoryska and the
introduction...", s. 77; por. DĘBICKI, op. cit., t. 1, s. 128.
157 0 inspiracji szeroko: ALEKSANDROWICZ, Izabela Czartoryska..., s. 138. Por. LEHNDORFF, op. cit., s. 33:
„Gessnera ceni się tu wysoko, czemu nie należy się dziwić, gdyż wszystkiemu, co wzniosłe i fantastyczne, składają tu
hołd". Tworzyła „scenerię [w której] przesuwały się [...] obrazy sielskie i pasterskie w stylu Watteau, widowiska boż-
ków i bogiń greckich, przedstawienia" inspirowane utworami Pierre'a Corneille'a i Jeana Racine'a: DĘBICKI, op. cit.,
t. 1, s. 111 (przykłady: ŁUCYK, op. cit., s. 141); Alina ALEKSANDROWICZ, „Izabela Czartoryska", [w:] Pisarze
polskiego oświecenia, red. Teresa KOSTKIEWICZOWA, Zbigniew GOLIŃSKI, t. 3, Warszawa 1996, s. 611; por. il. 8.
158 CZARTORYSKA, DELILLE, „Ein Briefwechsel", op.cit.; ALEKSANDROWICZ, Izabela Czartoryska..., s. 138.
159 CZARTORYSKA, Notatki ..., B.Czart., rkps 6073 I. Czartoryska, Notatki zawierające [...] określenia różnych pojęć
i terminów [...], k. 19: "L'abbe Delille dans son Poeme des Jardins donne des perceptes sur l'art de faire des jardins":
Alina ALEKSANDROWICZ, „Maria Wirtemberska", [w:] Pisarze polskiego oświecenia, t. III, s. 654. Por. Barbara
ŁUCZAK, ,Jes Jardins de Jacques Delille et le modele du jardin paysager", Studia Romanica Posnaniensia, 42/3: 2015,
s. 115-126. Poeta w Les Jardins uznał, iż twórcami nowych ogrodów są poeci; prezentował też ogród angielski, z przywo-
łaniem Thomasa Whatelya, co Franciszek Karpiński przełożył: „Whateli, ja idę za tobą na pola Middleton, na góry Dowe-
dall... [i w przypisie:] Te miejsca są w Anglii, które opisał Whateli": DELILLE, Ogrody [przekład F. Karpiński, 1783, w:]
Zabawki wierszem i prozą, t. 3, Warszawa 1783, cyt. za: KARPIŃSKI, Dzieła..., t. 3, Warszawa 1806, s. 53.
160 DĘBICKI, op. cit., t. 4, s. 129; ALEKSANDROWICZ, „Maria Wirtemberska", s. 654.
161 DĘBICKI, op. cit., t. 4, s. 131. Pobyt na wyspie (ok. 10 I 1790 - pocz. III 1791) opisała w: B.Czart., rkps 6066: Tour
through England, B.Czart., rkps 6066; przekład i faksymile [w:] CZARTORYSKA, Podróż..., s. 65-182. Zwiedziła
Strawberry Hill i willę Pope'a (wzruszała się przy posadzonej przez poetę wierzbie płaczącej, a odłamany kawałek
przywiozła do kraju), Kew, Richmond, Blenheim, Stowe, Castle Howard i The Leasowes: ZALESKI, op. cit., s. 250;
Alina ALEKSANDROWICZ, „Izabela Czartoryska - wizerunek nie znany. Literatura i natura", [w:] Pisarki polskie
epok dawnych, red. Krystyna STASIEWICZ, Olsztyn 1998, s. 165-216; GOŁĘBIOWSKA, W kręgu Czartoryskich...,
s. 57; Ludwik DĘBICKI, „Z dziennika podróży Izabelli Czartoryskiej 1787-1790", Przewodnik Naukowy i Literacki,
14:1886, s. 426. Ponadto wierzbę Pope'a wspomniała w: B.Czart., rkps 2917: Katalog Domku Gotyckiego w Puławach,
k. 435: „sama wzięłam tę cząstkę z drzewa z pnia, który stał jeszcze przy Grocie jego ulokowanej".
Jolanta Polanowska
Program ideowy
Powązki były założeniem o złożonej i zmieniającej się strukturze. Niemniej w progra-
mie rezydencji można wskazać pewne stałe idee, jak kult natury czy fizjokratyzm, a także
nowe koncepcje artystyczne: zapowiedzi historyzmu i zaniechanie przedstawień figural-
nych w rzeźbie ogrodowej.
Kult natury o inspiracjach literackich (począwszy od „pasterskiego" mecenatu księcia
Arkadyjczyka) i malarskich ulegał przemianom - od pojmowania jej jako natura naturata
do koncepcji natura naturans. Istotna była też fascynacja księżnej myślą Jean-Jacquesa
Rousseau, od lektury Nowej Heloizy... (1764 prezent przyszłego króla), zalecającego wy-
chowanie dzieci w kontakcie z naturą. Dalsza ewolucja jej poglądów dokonywała się na
gruncie poezji156.
Początkowo nawiązano do literackiej tradycji „ogrodów pastoralnych", nadając Po-
wązkom stylizację - w duchu twórczości Salomona Gessnera157 i jego ideału 1'homme
tendre (człowieka czułego) - na krainę rodzinnej i przyjacielskiej sielanki. Następnie
Czartoryska zachwyciła się poematem Jacquesa Delille'a Les Jardins, ou l'art d'embellir
les paysages (1782), zleciła jego przekład (córce Marii z Franciszkiem Karpińskim)
i nawiązała (1783) korespondencję z poetą158. Badacze literatury z opiewanym przezeń ide-
ałem l'homme des champs wiązali nadanie Powązkom tonacji salonu fetes champetres"159,
której to można doszukiwać się w leśno-łąkowym obrzeżeniu w typie pastoral landscape.
Poezja Delille'a pozwoliła też księżnej na odejście od modelu natury kreowanej przez
projektanta160, co zdaje się sugerować opinia Szymona Bogumiła Zuga (1784), że „korzy-
stano z natury i nie zwichnięto jej niewłaściwie użytą sztuką". Tendencję tę wzmocnił
wpływ trzeciej podróży księżnej do Anglii i Szkocji161, kiedy to poznawszy tamtejszą
156 Jak to trafnie ujęto: „Her road to nature was always first through poetry": WHELAN, „Izabela Czartoryska and the
introduction...", s. 77; por. DĘBICKI, op. cit., t. 1, s. 128.
157 0 inspiracji szeroko: ALEKSANDROWICZ, Izabela Czartoryska..., s. 138. Por. LEHNDORFF, op. cit., s. 33:
„Gessnera ceni się tu wysoko, czemu nie należy się dziwić, gdyż wszystkiemu, co wzniosłe i fantastyczne, składają tu
hołd". Tworzyła „scenerię [w której] przesuwały się [...] obrazy sielskie i pasterskie w stylu Watteau, widowiska boż-
ków i bogiń greckich, przedstawienia" inspirowane utworami Pierre'a Corneille'a i Jeana Racine'a: DĘBICKI, op. cit.,
t. 1, s. 111 (przykłady: ŁUCYK, op. cit., s. 141); Alina ALEKSANDROWICZ, „Izabela Czartoryska", [w:] Pisarze
polskiego oświecenia, red. Teresa KOSTKIEWICZOWA, Zbigniew GOLIŃSKI, t. 3, Warszawa 1996, s. 611; por. il. 8.
158 CZARTORYSKA, DELILLE, „Ein Briefwechsel", op.cit.; ALEKSANDROWICZ, Izabela Czartoryska..., s. 138.
159 CZARTORYSKA, Notatki ..., B.Czart., rkps 6073 I. Czartoryska, Notatki zawierające [...] określenia różnych pojęć
i terminów [...], k. 19: "L'abbe Delille dans son Poeme des Jardins donne des perceptes sur l'art de faire des jardins":
Alina ALEKSANDROWICZ, „Maria Wirtemberska", [w:] Pisarze polskiego oświecenia, t. III, s. 654. Por. Barbara
ŁUCZAK, ,Jes Jardins de Jacques Delille et le modele du jardin paysager", Studia Romanica Posnaniensia, 42/3: 2015,
s. 115-126. Poeta w Les Jardins uznał, iż twórcami nowych ogrodów są poeci; prezentował też ogród angielski, z przywo-
łaniem Thomasa Whatelya, co Franciszek Karpiński przełożył: „Whateli, ja idę za tobą na pola Middleton, na góry Dowe-
dall... [i w przypisie:] Te miejsca są w Anglii, które opisał Whateli": DELILLE, Ogrody [przekład F. Karpiński, 1783, w:]
Zabawki wierszem i prozą, t. 3, Warszawa 1783, cyt. za: KARPIŃSKI, Dzieła..., t. 3, Warszawa 1806, s. 53.
160 DĘBICKI, op. cit., t. 4, s. 129; ALEKSANDROWICZ, „Maria Wirtemberska", s. 654.
161 DĘBICKI, op. cit., t. 4, s. 131. Pobyt na wyspie (ok. 10 I 1790 - pocz. III 1791) opisała w: B.Czart., rkps 6066: Tour
through England, B.Czart., rkps 6066; przekład i faksymile [w:] CZARTORYSKA, Podróż..., s. 65-182. Zwiedziła
Strawberry Hill i willę Pope'a (wzruszała się przy posadzonej przez poetę wierzbie płaczącej, a odłamany kawałek
przywiozła do kraju), Kew, Richmond, Blenheim, Stowe, Castle Howard i The Leasowes: ZALESKI, op. cit., s. 250;
Alina ALEKSANDROWICZ, „Izabela Czartoryska - wizerunek nie znany. Literatura i natura", [w:] Pisarki polskie
epok dawnych, red. Krystyna STASIEWICZ, Olsztyn 1998, s. 165-216; GOŁĘBIOWSKA, W kręgu Czartoryskich...,
s. 57; Ludwik DĘBICKI, „Z dziennika podróży Izabelli Czartoryskiej 1787-1790", Przewodnik Naukowy i Literacki,
14:1886, s. 426. Ponadto wierzbę Pope'a wspomniała w: B.Czart., rkps 2917: Katalog Domku Gotyckiego w Puławach,
k. 435: „sama wzięłam tę cząstkę z drzewa z pnia, który stał jeszcze przy Grocie jego ulokowanej".