DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Polanowska, Jolanta: Powązki - „Un jardin de plaisance, à la mode ou coutume anglaise”*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0559
Powązki - „Un jardin de plaisance, a la mode ou coutume anglaise"
549
Powązek, gdzie dopiero zagospodarowywany teren stwarzał okazję do realizacji nowator-
skich rozwiązań. Odmienne zaaranżowanie poszczególnych części pozwalało na organi-
zowanie, oprócz przyjęć z koncertami, tańcami i fajerwerkami (fetes galantes), też fetes
champetres w okazjonalnych dekoracjach oraz występów theatre de societe w zaaranżo-
wanej na salę teatralną owczarni, gdzie być może wystawiono też operę komiczną Jean
Paula Martiniego L'amoureux de quinze ans i operę komiczną Antonia Marii Sacchiniego
La Colonie, z księżną w tytułowej roli ogrodniczki Marianny178 (il. 1). Istniał też „teatr
zielony" (amfiteatr) i zadaszona kręgielnia179, a na stawie koło młyna urządzono ślizgaw-
kę z tureckimi namiotami na brzegu180.
Jak wskazano, oprócz rozwiązań formalnych z Paryża przeważały inspiracje angielskie
z pierwszej fazy rozwoju ogrodu krajobrazowego (przed książką Williama Chambersa Dis-
sertation on Oriental Gardening, 1772), kiedy to - zgodnie z pojmowaniem angielskiego
ogrodu przez Rudolfa Wittkowera - nastąpiło zespolenie tam myśli oświeceniowej z ideami
wolności181, co uznano za zwiastun romantyzmu. Powązki były tego potwierdzeniem.
Przywołana formuła Izabeli Czartoryskiej z roku 1790: „un jardin de plaisance, a la
mode ou coutume anglaise", sumująca jej powązkowskie doświadczenia, łączyła rodzime
tradycje renesansowej villi, francuskiej mody i angielskiej praktyki, jako własną próbę
pogodzenia funkcji reprezentacji, rekreacji i pracy agrarnej. Zarazem Powązki były odmien-
ne ideowo i plastycznie od ówczesnych ogrodów francuskich (z tradycją intelektualizmu
geometrycznych założeń, elementami bizzares, swoistym naturalizmem i sielankowo-
ścią)182 i od ogrodów angielskich wywodzonych z refleksji moralno-filozoficznych, także
Alexandre'a Pope'a183. Wprowadzały też oryginalne redakcje podejmowanych wątków
polskiej historii. W ciągu dwu dekad (1770-1790) skumulowana recepcja różnych faz roz-
woju ogrodów184, dała efekt kontaminacji funkcji, form i treści, wynikający też z rozkładu
178 Oryginał Isola d'amour, premiera Rzym 1766, jako La colonie, opera comique... [Antonio Maria] Sacchini, tekst
Nicolas Etienne Framery, wyst. Paryż 1775: KĘPIŃSKA, op. cit., s. 35. Barbara KRÓL-KACZOROWSKA, Teatr
dawnej Polski: budynki, dekoracje i kostiumy, Warszawa 1971, s. 204, il. 26. Inscenizacja żywego obrazu Zawarcie
Pokoju Chocimskiego (w 1621, między Stanisławem Lubomirskim a baszą tureckim) i L'amoureux...: A.J. CZARTO-
RYSKI, op. cit., s. 82, 84. Sala może identyczna z ukazaną przez Norblina(?) Pawilon teatralny, Muz. XX. Czartory-
skich Kraków, repr. WHELAN, „Powązki...", s. 246; lub z „Świątynia [...] na kolumnach korynckich dla tajemniczego
bóstwa, a w pobliżu nieodzowna obórka": Ludwik DĘBICKI, „Powązki i Puławy", Przewodnik Naukowy i Literacki,
14:1886, s. 12.
179 Dotąd niepotwierdzony źródłowo opis amfiteatru [w:] Józef Ignacy KRASZEWSKI, Macocha, Warszawa 1873, t. 3,
s. 60-61: „zielony darnią wysłany, mały amfiteatr cały obwieszony wieńcami z zieleni i kwiatów. Po dwóchjego bokach
na białych podstawach stały godła Talii i Melpomeny, zielona draperia osłaniała scenę"; por. Anna KULIGOWSKA-
KORZENIOWSKA, „Teatry ogrodowe („zielone") w dawnej Polsce", [w:] Przestrzeń ogrodu, przestrzeń kultury, red.
Grzegorz GAZDA, Mariusz GOŁĄB, Kraków 2008, s. 457. Kręgielnia: KWIATKOWSKI, „Powązki...", s. 207.
180 J. P. Norblin, Zabawa na lodzie, akwarela, sygn.: „Norblin 1782", oznaczony: „Dediee a Son Excellence Monsieur
le Comte Rzewusky. Representation de la fete donnee a Powąsky par Monsieur le Comte Rzewusky, pour Sa Royaute
[...] la Princesse Mm. Czartoryska, et a la Princesse Radziwiłł le 10 Fevrier 1782": B.Czart.: ROTHOWA, RUMIAN,
op. cit., poz. 945; repr. Ogród..., op. cit., s. 299-300.
181 Rudolf WITTKOWER, „English Neo-Palladianism, the Landscape Garden, China and the Enlightenment", [w:] id.,
Palladio and English Palladianism, London 1974, s. 188: „we cannot dissociate the first phase of the landscape garden
movement from the same Enlightenment ideas, moral and political, that informed the first Neoclassical phase in archi-
tecture. The same ideas were expressed by means of what appear to us diametrically opposed formal principles".
182 SZAFRAŃSKA, op. cit., 1990, s. 97-98, 105-106.
183 „His notion that gardening was the art most calculated to answer the deepest and most intimate psychological needs":
HUNT, op. cit., s. 15.
184 Por. Agnieszka MORAWINSKA, „Literacka dyskusja w 2. poł. XVIII w. nad funkcją ogrodu w Polsce", [w:] Funkcje
dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1970, Warszawa 1972, s. 262-263.
549
Powązek, gdzie dopiero zagospodarowywany teren stwarzał okazję do realizacji nowator-
skich rozwiązań. Odmienne zaaranżowanie poszczególnych części pozwalało na organi-
zowanie, oprócz przyjęć z koncertami, tańcami i fajerwerkami (fetes galantes), też fetes
champetres w okazjonalnych dekoracjach oraz występów theatre de societe w zaaranżo-
wanej na salę teatralną owczarni, gdzie być może wystawiono też operę komiczną Jean
Paula Martiniego L'amoureux de quinze ans i operę komiczną Antonia Marii Sacchiniego
La Colonie, z księżną w tytułowej roli ogrodniczki Marianny178 (il. 1). Istniał też „teatr
zielony" (amfiteatr) i zadaszona kręgielnia179, a na stawie koło młyna urządzono ślizgaw-
kę z tureckimi namiotami na brzegu180.
Jak wskazano, oprócz rozwiązań formalnych z Paryża przeważały inspiracje angielskie
z pierwszej fazy rozwoju ogrodu krajobrazowego (przed książką Williama Chambersa Dis-
sertation on Oriental Gardening, 1772), kiedy to - zgodnie z pojmowaniem angielskiego
ogrodu przez Rudolfa Wittkowera - nastąpiło zespolenie tam myśli oświeceniowej z ideami
wolności181, co uznano za zwiastun romantyzmu. Powązki były tego potwierdzeniem.
Przywołana formuła Izabeli Czartoryskiej z roku 1790: „un jardin de plaisance, a la
mode ou coutume anglaise", sumująca jej powązkowskie doświadczenia, łączyła rodzime
tradycje renesansowej villi, francuskiej mody i angielskiej praktyki, jako własną próbę
pogodzenia funkcji reprezentacji, rekreacji i pracy agrarnej. Zarazem Powązki były odmien-
ne ideowo i plastycznie od ówczesnych ogrodów francuskich (z tradycją intelektualizmu
geometrycznych założeń, elementami bizzares, swoistym naturalizmem i sielankowo-
ścią)182 i od ogrodów angielskich wywodzonych z refleksji moralno-filozoficznych, także
Alexandre'a Pope'a183. Wprowadzały też oryginalne redakcje podejmowanych wątków
polskiej historii. W ciągu dwu dekad (1770-1790) skumulowana recepcja różnych faz roz-
woju ogrodów184, dała efekt kontaminacji funkcji, form i treści, wynikający też z rozkładu
178 Oryginał Isola d'amour, premiera Rzym 1766, jako La colonie, opera comique... [Antonio Maria] Sacchini, tekst
Nicolas Etienne Framery, wyst. Paryż 1775: KĘPIŃSKA, op. cit., s. 35. Barbara KRÓL-KACZOROWSKA, Teatr
dawnej Polski: budynki, dekoracje i kostiumy, Warszawa 1971, s. 204, il. 26. Inscenizacja żywego obrazu Zawarcie
Pokoju Chocimskiego (w 1621, między Stanisławem Lubomirskim a baszą tureckim) i L'amoureux...: A.J. CZARTO-
RYSKI, op. cit., s. 82, 84. Sala może identyczna z ukazaną przez Norblina(?) Pawilon teatralny, Muz. XX. Czartory-
skich Kraków, repr. WHELAN, „Powązki...", s. 246; lub z „Świątynia [...] na kolumnach korynckich dla tajemniczego
bóstwa, a w pobliżu nieodzowna obórka": Ludwik DĘBICKI, „Powązki i Puławy", Przewodnik Naukowy i Literacki,
14:1886, s. 12.
179 Dotąd niepotwierdzony źródłowo opis amfiteatru [w:] Józef Ignacy KRASZEWSKI, Macocha, Warszawa 1873, t. 3,
s. 60-61: „zielony darnią wysłany, mały amfiteatr cały obwieszony wieńcami z zieleni i kwiatów. Po dwóchjego bokach
na białych podstawach stały godła Talii i Melpomeny, zielona draperia osłaniała scenę"; por. Anna KULIGOWSKA-
KORZENIOWSKA, „Teatry ogrodowe („zielone") w dawnej Polsce", [w:] Przestrzeń ogrodu, przestrzeń kultury, red.
Grzegorz GAZDA, Mariusz GOŁĄB, Kraków 2008, s. 457. Kręgielnia: KWIATKOWSKI, „Powązki...", s. 207.
180 J. P. Norblin, Zabawa na lodzie, akwarela, sygn.: „Norblin 1782", oznaczony: „Dediee a Son Excellence Monsieur
le Comte Rzewusky. Representation de la fete donnee a Powąsky par Monsieur le Comte Rzewusky, pour Sa Royaute
[...] la Princesse Mm. Czartoryska, et a la Princesse Radziwiłł le 10 Fevrier 1782": B.Czart.: ROTHOWA, RUMIAN,
op. cit., poz. 945; repr. Ogród..., op. cit., s. 299-300.
181 Rudolf WITTKOWER, „English Neo-Palladianism, the Landscape Garden, China and the Enlightenment", [w:] id.,
Palladio and English Palladianism, London 1974, s. 188: „we cannot dissociate the first phase of the landscape garden
movement from the same Enlightenment ideas, moral and political, that informed the first Neoclassical phase in archi-
tecture. The same ideas were expressed by means of what appear to us diametrically opposed formal principles".
182 SZAFRAŃSKA, op. cit., 1990, s. 97-98, 105-106.
183 „His notion that gardening was the art most calculated to answer the deepest and most intimate psychological needs":
HUNT, op. cit., s. 15.
184 Por. Agnieszka MORAWINSKA, „Literacka dyskusja w 2. poł. XVIII w. nad funkcją ogrodu w Polsce", [w:] Funkcje
dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1970, Warszawa 1972, s. 262-263.