DOI Artikel:
Rozprawy
DOI Artikel:Miodońska, Barbara: Korona zamknięta w przekazach ikonograficznych z czasów Zygmunta I
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0012
BARBARA MIODOŃSKA
to lata 1503 (data nominacji Ciołka na biskupstwo
płockie, które objął 26.1.1504) — 1518 (rok bezpowrot-
nego wyjazdu Ciołka z Polski). Pierwsze kroki zmie-
rzające do wykonania Pontyfikału mógł Ciołek pod-
jąć bądź w r. 1504, bądź — co bardziej prawdopodob-
ne — na przełomie lat 1505 i 1506, kiedy bawił
w Krakowie po powrocie z drugiego poselstwa do
Rzymu (XII. 1504 — XI. 1505) 4. W kwietniu 1506 r.
na pierwszym synodzie diecezjalnym, który zwołał
do Płocka, zajął się Ciołek sprawą wydania drukiem
ksiąg liturgicznych dla swej diecezji, co zresztą do-
czekało się realizacji znacznie później5. Wydaje się
logiczne, że w tym samym czasie pomyślał o spra-
wieniu luksusowych ksiąg liturgicznych do własnego
użytku, zwłaszcza że pobyt w Rzymie i uczestnictwo
we wspaniałych uroczystościach kościelnych Stolicy
Apostolskiej musiały rozwinąć w nim upodobania do
ceremioniału, które przejawiał przez całe życie.
Ad 2. Ustalenie tekstu Pontyfikału wymagało spo-
rego nakładu pracy redakcyjnej i zapewne trwało
dość długo. Tekst ten nie jest prostą kopią żadnego
z trzech zachowanych pontyfikatów krakowskich z w.
XV6, przy jego sporządzaniu sięgnięto do różnych
źródeł, starszych i nowszych. Jedna z charaktery-
stycznych zmian układu części Pontyfikału wprowa-
dzonych przez redaktora dotyczy ceremonii związa-
nych z osobami króla i królowej. Zostały one zebrane
razem i umieszczone na pierwszym miejscu, wśród
rytów dotyczących osób, przed rytami święceń ka-
płańskich i konsekracji biskupa. Jest to zjawisko
niecodzienne. Ordo coronandi regis przepisano z tek-
stu notariusza Jana Gorzyckiego dodanego w r. 1501
na końcu Pontyfikału Fryderyka Jagiellończyka; ce-
remoniał hołdu lennego stanowi nieznaczną modyfi-
kację tekstu skryptora tego Pontyfikału, Jana Złot-
kowskiego (1493) 7.
Wymienione w tekście Pontyfikału Ciołka imiona
papieża, króla i biskupa krakowskiego: Alexander
(Borgia, 26.VIII.1492—18. VIII.15O3), Alexander (Ja-
giellończyk, 9.VIII.1501—19.VIII.1506), Fredericus (Ja-
giellończyk, 29.XII.1489—14.III.1503), zostały tam nie-
wątpliwie przeniesione z kopiowanych tekstów. Ini-
cjał królowej „B” odnieść by można do pierwszej
żony Zygmunta I, Barbary Zapolya, koronowanej
8.II.1512. Zachodzi tu jednak pewna niejasność trudna
do rozstrzygnięcia. Przy koronacji Barbary zastoso-
wano po raz pierwszy nową formułę obrzędu, zapo-
życzoną, zdaniem Kutrzeby, z Węgier, natomiast for-
muła zapisana w Pontyfikale to starszy tekst użyty
po raz ostatni w r. 1454 podczas koronacji królowej
Elżbiety 8.
4 Zapiski historyczne wśród starych almanachów Biblio-
teki Jagiellońskiej, wyd. L. BIRKENMAJER, „Kwart. Hist.”,
Lwów 1902, s. 449 i nn.; — B. MIODOŃSKA, Iluminator Msza-
łu jasnogórskiego i Pontyfikału Erazma Ciołka, „Rozpr.
i Sprawozd. Muzeum Naród, w Krakowie” IX, 1968, s. 72.
5 H. FOLWARSKI, E. Ciołek, biskup i dyplomata, „Stu-
dia historico-ecclesiastica” I, Warszawa 1935, s. 111.
6 z. OBERTYNSKI, Pontyfikaty krakowskie XV wieku,
Warszawa 1962. Odbitka z kwart. „Prawo Kanoniczne”, 1961.
7 Tamże, s. 406, 411 i nn.
8 S. KUTRZEBA, Źródła polskiego ceremoniału korona-
cyjnego. Odbitka z „Przegl. Hist.” XII, z. 1, 2, 3, s. 39 i nn.
8 M. GOETEL-KOPFFOWA, Mecenat kulturalny Jana Ko-
narskiego (1447—1528). „Rozpr. i Spr. Muzeum Naród, w Kra-
kowie” VIII, Kraków 1964, s. 51, 56, 64-65.
Z części pierwszej Pontyfikału, obejmującej bene-
dykcje mszalne, wyłowić można dwie daty post quem:
1509 i 1510. Są to daty oficjalnego wprowadzenia do
diecezji krakowskiej świąt Niepokalanego Poczęcia
NP Marii (immakulistyczne sformułowanie w błogo-
sławieństwie „De conceptione Mariae”) i św. Fran-
ciszka (jako uczczenie zwycięstwa nad hospodarem
mołdawskim Bohdanem odniesionego w dniu tego
świętego)9. Wynika z tego, że redakcja tekstu nie mo-
gła być ukończona przed r. 1510, a może nawet 1512.
Ad. 3. Analiza stylu dekoracji malarskiej nakazuje
przyjąć, że wykonano ją nieco później niż iluminacje
rękopisów najbliżej spokrewnionych z Pontyfikałem:
Mszału jasnogórskiego fundacji Jagiellońskiej (około
1506 r.), trzeciej części Graduału Jana Olbrachta
(r. 1506), Kodeksu Baltazara Behema (tekst przepisa-
ny w r. 1505). Nieliczne zidentyfikowane dotąd gra-
ficzne wzory zużytkowane w Pontyfikale10 * *: mie-
dzioryt Monogramisty M. Z. z r. 1500, drzeworyt
H. Schaufeleina z r. 1507 n, a zwłaszcza drzeworyty
Albrechta Diirera (w tym cykl Życia Marii), doprowa-
dzają nas do progu drugiego dziesięciolecia w. XVI1Z.
Najpóźniej powstałą grafiką łączoną z iluminacjami
Pontyfikału jest drzeworyt z kręgu Diirera przed-
stawiający Ukrzyżowanego z aniołami (B. 58, Tietze
A 209). Datowanie tego drzeworytu waha się w gra-
nicach 1511—2013. Stosunkowo późne wzory Diire-
rowskie wiążą się przede wszystkim z miniaturą
Pontyfikału przedstawiającą Ukrzyżowanie, namalo-
waną na osobnej karcie, zapewne w ostatniej fazie
iluminowania rękopisu.
Tak więc wyznaczenie ścisłej daty powstania Pon-
tyfikału Ciołka nie jest możliwe w obecnym stanie
badań. Dekoracja malarska została wykonana naj-
prawdopodobniej w pierwszych latach drugiego dzie-
sięciolecia w. XVI.
II. Korona zamknięta w Pontyfikale
Ciołka. Corona Clausa pojawia się w Pontyfikale
Ciołka nie tylko na miniaturze poprzedzającej tekst
ceremonii hołdu lennego (fol. LIIIV), lecz i w związku
z tematem koronacji. Ordo coronandi regis Poloniae
zdobią dwie samodzielne kompozycje malarskie u-
mieszczone na rozkładzie kart XXXVV i XXXVIr:
całostronicowa, namalowana na osobnej, nie zapisa-
nej karcie, i półstronicowa, która otwiera tekst ordo
coronandi. Przedstawiają one dwa różne momenty
koronacji pełne doniosłych treści symbolicznych:
przekazania królowi insygniów i odśpiewania „Te
Deum” po dokonanym przez arcybiskupa akcie intro-
nizacji namaszczonego i ukoronowanego władcy14.
10 W. TERLECKI, Studia nad miniaturą polską początku
XVI wieku, „Sprawozd. Tow. Nauk, we Lwowie” X, z. 1,
s. 19—20; — F. WINKLER, Der Krakauer Beheim Codex,
Berlin 1941.
u Zesłanie Ducha św.; drzeworyt odbity w Speculum
passionis domini nostri Jhesu Christi Urlicha Findera (wyd.
Norymberga 1507) został swobodnie przetworzony w minia-
turze o tym samym temacie na fol. XI v Pontyfikału.
12 Cykl powstał w latach 1504—1505; jako całość został
wydany w r. 1511 (H. TIETZE und E. TIETZE-CONRAT,
Kritisches Verzeichnis der Werke Albrecht Durers, t. I,
Leipzig 1937).
13 TIETZE u. TIETZE, t. II, cz. 2, s. 83, fig. 209.
14 Analizą treści ideowych miniatur Pontyfikału związa-
nych z osobą króla zajmuję się w przygotowywanej roz-
prawie pt. Rex regum i rex Poloniae w ilumintorstwie kra-
kowskim początku w. XVI.
4
to lata 1503 (data nominacji Ciołka na biskupstwo
płockie, które objął 26.1.1504) — 1518 (rok bezpowrot-
nego wyjazdu Ciołka z Polski). Pierwsze kroki zmie-
rzające do wykonania Pontyfikału mógł Ciołek pod-
jąć bądź w r. 1504, bądź — co bardziej prawdopodob-
ne — na przełomie lat 1505 i 1506, kiedy bawił
w Krakowie po powrocie z drugiego poselstwa do
Rzymu (XII. 1504 — XI. 1505) 4. W kwietniu 1506 r.
na pierwszym synodzie diecezjalnym, który zwołał
do Płocka, zajął się Ciołek sprawą wydania drukiem
ksiąg liturgicznych dla swej diecezji, co zresztą do-
czekało się realizacji znacznie później5. Wydaje się
logiczne, że w tym samym czasie pomyślał o spra-
wieniu luksusowych ksiąg liturgicznych do własnego
użytku, zwłaszcza że pobyt w Rzymie i uczestnictwo
we wspaniałych uroczystościach kościelnych Stolicy
Apostolskiej musiały rozwinąć w nim upodobania do
ceremioniału, które przejawiał przez całe życie.
Ad 2. Ustalenie tekstu Pontyfikału wymagało spo-
rego nakładu pracy redakcyjnej i zapewne trwało
dość długo. Tekst ten nie jest prostą kopią żadnego
z trzech zachowanych pontyfikatów krakowskich z w.
XV6, przy jego sporządzaniu sięgnięto do różnych
źródeł, starszych i nowszych. Jedna z charaktery-
stycznych zmian układu części Pontyfikału wprowa-
dzonych przez redaktora dotyczy ceremonii związa-
nych z osobami króla i królowej. Zostały one zebrane
razem i umieszczone na pierwszym miejscu, wśród
rytów dotyczących osób, przed rytami święceń ka-
płańskich i konsekracji biskupa. Jest to zjawisko
niecodzienne. Ordo coronandi regis przepisano z tek-
stu notariusza Jana Gorzyckiego dodanego w r. 1501
na końcu Pontyfikału Fryderyka Jagiellończyka; ce-
remoniał hołdu lennego stanowi nieznaczną modyfi-
kację tekstu skryptora tego Pontyfikału, Jana Złot-
kowskiego (1493) 7.
Wymienione w tekście Pontyfikału Ciołka imiona
papieża, króla i biskupa krakowskiego: Alexander
(Borgia, 26.VIII.1492—18. VIII.15O3), Alexander (Ja-
giellończyk, 9.VIII.1501—19.VIII.1506), Fredericus (Ja-
giellończyk, 29.XII.1489—14.III.1503), zostały tam nie-
wątpliwie przeniesione z kopiowanych tekstów. Ini-
cjał królowej „B” odnieść by można do pierwszej
żony Zygmunta I, Barbary Zapolya, koronowanej
8.II.1512. Zachodzi tu jednak pewna niejasność trudna
do rozstrzygnięcia. Przy koronacji Barbary zastoso-
wano po raz pierwszy nową formułę obrzędu, zapo-
życzoną, zdaniem Kutrzeby, z Węgier, natomiast for-
muła zapisana w Pontyfikale to starszy tekst użyty
po raz ostatni w r. 1454 podczas koronacji królowej
Elżbiety 8.
4 Zapiski historyczne wśród starych almanachów Biblio-
teki Jagiellońskiej, wyd. L. BIRKENMAJER, „Kwart. Hist.”,
Lwów 1902, s. 449 i nn.; — B. MIODOŃSKA, Iluminator Msza-
łu jasnogórskiego i Pontyfikału Erazma Ciołka, „Rozpr.
i Sprawozd. Muzeum Naród, w Krakowie” IX, 1968, s. 72.
5 H. FOLWARSKI, E. Ciołek, biskup i dyplomata, „Stu-
dia historico-ecclesiastica” I, Warszawa 1935, s. 111.
6 z. OBERTYNSKI, Pontyfikaty krakowskie XV wieku,
Warszawa 1962. Odbitka z kwart. „Prawo Kanoniczne”, 1961.
7 Tamże, s. 406, 411 i nn.
8 S. KUTRZEBA, Źródła polskiego ceremoniału korona-
cyjnego. Odbitka z „Przegl. Hist.” XII, z. 1, 2, 3, s. 39 i nn.
8 M. GOETEL-KOPFFOWA, Mecenat kulturalny Jana Ko-
narskiego (1447—1528). „Rozpr. i Spr. Muzeum Naród, w Kra-
kowie” VIII, Kraków 1964, s. 51, 56, 64-65.
Z części pierwszej Pontyfikału, obejmującej bene-
dykcje mszalne, wyłowić można dwie daty post quem:
1509 i 1510. Są to daty oficjalnego wprowadzenia do
diecezji krakowskiej świąt Niepokalanego Poczęcia
NP Marii (immakulistyczne sformułowanie w błogo-
sławieństwie „De conceptione Mariae”) i św. Fran-
ciszka (jako uczczenie zwycięstwa nad hospodarem
mołdawskim Bohdanem odniesionego w dniu tego
świętego)9. Wynika z tego, że redakcja tekstu nie mo-
gła być ukończona przed r. 1510, a może nawet 1512.
Ad. 3. Analiza stylu dekoracji malarskiej nakazuje
przyjąć, że wykonano ją nieco później niż iluminacje
rękopisów najbliżej spokrewnionych z Pontyfikałem:
Mszału jasnogórskiego fundacji Jagiellońskiej (około
1506 r.), trzeciej części Graduału Jana Olbrachta
(r. 1506), Kodeksu Baltazara Behema (tekst przepisa-
ny w r. 1505). Nieliczne zidentyfikowane dotąd gra-
ficzne wzory zużytkowane w Pontyfikale10 * *: mie-
dzioryt Monogramisty M. Z. z r. 1500, drzeworyt
H. Schaufeleina z r. 1507 n, a zwłaszcza drzeworyty
Albrechta Diirera (w tym cykl Życia Marii), doprowa-
dzają nas do progu drugiego dziesięciolecia w. XVI1Z.
Najpóźniej powstałą grafiką łączoną z iluminacjami
Pontyfikału jest drzeworyt z kręgu Diirera przed-
stawiający Ukrzyżowanego z aniołami (B. 58, Tietze
A 209). Datowanie tego drzeworytu waha się w gra-
nicach 1511—2013. Stosunkowo późne wzory Diire-
rowskie wiążą się przede wszystkim z miniaturą
Pontyfikału przedstawiającą Ukrzyżowanie, namalo-
waną na osobnej karcie, zapewne w ostatniej fazie
iluminowania rękopisu.
Tak więc wyznaczenie ścisłej daty powstania Pon-
tyfikału Ciołka nie jest możliwe w obecnym stanie
badań. Dekoracja malarska została wykonana naj-
prawdopodobniej w pierwszych latach drugiego dzie-
sięciolecia w. XVI.
II. Korona zamknięta w Pontyfikale
Ciołka. Corona Clausa pojawia się w Pontyfikale
Ciołka nie tylko na miniaturze poprzedzającej tekst
ceremonii hołdu lennego (fol. LIIIV), lecz i w związku
z tematem koronacji. Ordo coronandi regis Poloniae
zdobią dwie samodzielne kompozycje malarskie u-
mieszczone na rozkładzie kart XXXVV i XXXVIr:
całostronicowa, namalowana na osobnej, nie zapisa-
nej karcie, i półstronicowa, która otwiera tekst ordo
coronandi. Przedstawiają one dwa różne momenty
koronacji pełne doniosłych treści symbolicznych:
przekazania królowi insygniów i odśpiewania „Te
Deum” po dokonanym przez arcybiskupa akcie intro-
nizacji namaszczonego i ukoronowanego władcy14.
10 W. TERLECKI, Studia nad miniaturą polską początku
XVI wieku, „Sprawozd. Tow. Nauk, we Lwowie” X, z. 1,
s. 19—20; — F. WINKLER, Der Krakauer Beheim Codex,
Berlin 1941.
u Zesłanie Ducha św.; drzeworyt odbity w Speculum
passionis domini nostri Jhesu Christi Urlicha Findera (wyd.
Norymberga 1507) został swobodnie przetworzony w minia-
turze o tym samym temacie na fol. XI v Pontyfikału.
12 Cykl powstał w latach 1504—1505; jako całość został
wydany w r. 1511 (H. TIETZE und E. TIETZE-CONRAT,
Kritisches Verzeichnis der Werke Albrecht Durers, t. I,
Leipzig 1937).
13 TIETZE u. TIETZE, t. II, cz. 2, s. 83, fig. 209.
14 Analizą treści ideowych miniatur Pontyfikału związa-
nych z osobą króla zajmuję się w przygotowywanej roz-
prawie pt. Rex regum i rex Poloniae w ilumintorstwie kra-
kowskim początku w. XVI.
4