DOI article:
Rozprawy
DOI article:Chojecka, Ewa: O tematach i formach antykizujących w grafice polskiej XVI wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0033
O TEMATACH I FORMACH ANTYKIZUJĄCYCH W GRAFICE POLSKIEJ XVI W.
II, 9, a,b,c. Inicjały weneckie z r. 1498 i 1521. Wg Ongania, „L crt de 1’imprimerie d Yenise”. (Fot. Prac.
Fot. Bibl. Jagiell.)
Nawiązują one, podobnie jak wzory weneckie27, na
których były oparte (il. 9 a, b, c), do dekoracji inicja-
łowej gotyckiej, co w pewnym stopniu zmienia ich
wymowę jako przykładu związków z rensansową
sztuką włoską.
Jednocześnie jednak w drukach Unglera z lat
1510—16 pojawia się typ inicjału o daleko bardziej
zaawansowanym charakterze stylowym28 i zarazem
wyraźnie antykizujący (il. 10 a, b, c). Składa się z ma-
juskułowej antykwowej litery modelowanej pryzma-
tycznie, tj. imitującej reliefowe cięcie w kamieniu,
umieszczonej na prostokątnym czarnym tle wypeł-
nionym splotami roślinnymi. Inicjał tego rodzaju bie-
rze swój początek, jak tego dowiódł M. Meiss, z ilu-
minowanej dekoracji inicjałowej rękopisu Geografii
Strabona, wykonanej w r. 1459 w Padwie przez
Andrea Mantegnę — stąd i nazwa tych inicjałów:
littera mantiniana29. W szóstym dziesiątku XV w.
inicjały Mantegni znalazły drogę do druków padew-
skich, po czym zastosowano je masowo w wydaw-
nictwach Wenecji, skąd rozpoczęły pochód na północ,
do Niemiec i Francji, jako jedna z pierwszych wizu-
alnych form nowej renesansowej kultury artystycz-
nej30 (il. 11 a, b, c). Dotarły także do Polski, gdzie
w pierwszych latach w. XVI wykonano na ich pod-
stawie wspomniane wyżej naśladownictwa.
Tradycjonalizm grafiki polskiej zaznaczył się da-
leko bardziej w wyobrażeniach figuralnych. Przy-
pomnieć tu warto Ukrzyżowanie z Mszału Krokow-
skiego Hallera z r. 1515—16, także oparte na wzorze
weneckim, w którym Betterówna trafnie wyczuła
wpływ Mantegni. W Krakowie Mantegnowskiej for-
my nie zarejstrowano, powtórzono jedynie powierz-
chownie schemat kompozycyjny, do tego pogrubiony
i niejako wtórnie nasycony wartościami formalnymi
gotyckimi3I.
Proces wchłaniania, asymilowania form renesan-
sowych włoskich, a z nimi pewnych programowych
akcentów antykizujących, dokonał się nieco później,
drogą bardziej okrężną, kiedy w latach około r. 1530
dochodzi w Polsce do głosu fala oddziaływania sztuki
norymberskiej tzw. drugiej generacji artystów podii-
rerowskich, zwanych Kleinmeister: obu braci Beha-
mów, Jerzego Pencza, nadto Erarda Schóna, artystów
będących spadkobiercami doświadczeń Albrechta Dii-
rera ze sztuką włoską, a przez nią i antyczną. Na do-
brą sprawę dopiero ci artyści stali się krzewicielami
italianizmu na gruncie grafiki środkowoeuropejskiej,
italianizmu, który dzięki nim przyswojony został —
i zarazem w charakterystyczny sposób zawężony —
w grafice polskiej. Tutaj też znalazły się pierwsze
programowe akcenty stylu atfantica.
Pierwsze ich sygnały notujemy w pojawiających
się w około r. 1530 seriach włosko-antykizowanych
wyobrażeń kaledarzowych3Z. Antykizująca jest także
krakowska Lucretia ze zbioru Muczkowskiego, bliska
miedziorytowi Bartla Behama z r. około 1524’3.
Analogie weneckie z druku z r. 1494 reprod. F. ONGA-
NIA Kart de l’imprimerie a Venise, Venezia 1895—96. tabl. 100,
106.
28 Repr. Polonia typographica, jw., III, tabl. 110.
29 M. MEISS, Andrea Mantegna as Illuminator, New York
1957, S. 52-67.
30 Tamże, s. 60-67.
31 BETTF.R, Polska ilustracja książkowa..., jw., s. 34—35,
11. 26, 27. Przytaczając analogię wenecką z druku r. 1532
autorka zauważa trafnie, że czas powstania tego drzeworytu
musi być znacznie wcześniejszy i przypadać na koniec
w. XV. Istotnie, znamy obecnie replikę wymienionego drze-
worytu weneckiego, opublikowaną kilka lat po wydaniu
cennej pracy Betterówny, datowaną na końcowe lata w. XV
1 zachowaną w Bibliotece Narodowej w Paryżu, por.
P. HEITZ, Italienische Einblattdrucke in den Sammlungen
Modena, O.rford, Paris, Pavia, Prag, Prato, III. Einblatt-
drucke des XV Jahrhunderts, Strassburg 1984, vol. 81, tabl. 44
do tekstu s. 7.
32 CHOJECKA, Krakowska grafika kalendarzowa, jw.,
s. 366.
33 MUCZKOWSKI, jw., nr 779. Analogie Behama repr.
J. MULLER, Barthel Beham. Kritischer Katalog seiner Kup-
ferstiche, Radierungen, Holzschnitte, „Studien zur deut-
schen Kunstgeschichte” 318, Baden-Baden-Strasbourg 1958,
il. 53, s. 14.
25
II, 9, a,b,c. Inicjały weneckie z r. 1498 i 1521. Wg Ongania, „L crt de 1’imprimerie d Yenise”. (Fot. Prac.
Fot. Bibl. Jagiell.)
Nawiązują one, podobnie jak wzory weneckie27, na
których były oparte (il. 9 a, b, c), do dekoracji inicja-
łowej gotyckiej, co w pewnym stopniu zmienia ich
wymowę jako przykładu związków z rensansową
sztuką włoską.
Jednocześnie jednak w drukach Unglera z lat
1510—16 pojawia się typ inicjału o daleko bardziej
zaawansowanym charakterze stylowym28 i zarazem
wyraźnie antykizujący (il. 10 a, b, c). Składa się z ma-
juskułowej antykwowej litery modelowanej pryzma-
tycznie, tj. imitującej reliefowe cięcie w kamieniu,
umieszczonej na prostokątnym czarnym tle wypeł-
nionym splotami roślinnymi. Inicjał tego rodzaju bie-
rze swój początek, jak tego dowiódł M. Meiss, z ilu-
minowanej dekoracji inicjałowej rękopisu Geografii
Strabona, wykonanej w r. 1459 w Padwie przez
Andrea Mantegnę — stąd i nazwa tych inicjałów:
littera mantiniana29. W szóstym dziesiątku XV w.
inicjały Mantegni znalazły drogę do druków padew-
skich, po czym zastosowano je masowo w wydaw-
nictwach Wenecji, skąd rozpoczęły pochód na północ,
do Niemiec i Francji, jako jedna z pierwszych wizu-
alnych form nowej renesansowej kultury artystycz-
nej30 (il. 11 a, b, c). Dotarły także do Polski, gdzie
w pierwszych latach w. XVI wykonano na ich pod-
stawie wspomniane wyżej naśladownictwa.
Tradycjonalizm grafiki polskiej zaznaczył się da-
leko bardziej w wyobrażeniach figuralnych. Przy-
pomnieć tu warto Ukrzyżowanie z Mszału Krokow-
skiego Hallera z r. 1515—16, także oparte na wzorze
weneckim, w którym Betterówna trafnie wyczuła
wpływ Mantegni. W Krakowie Mantegnowskiej for-
my nie zarejstrowano, powtórzono jedynie powierz-
chownie schemat kompozycyjny, do tego pogrubiony
i niejako wtórnie nasycony wartościami formalnymi
gotyckimi3I.
Proces wchłaniania, asymilowania form renesan-
sowych włoskich, a z nimi pewnych programowych
akcentów antykizujących, dokonał się nieco później,
drogą bardziej okrężną, kiedy w latach około r. 1530
dochodzi w Polsce do głosu fala oddziaływania sztuki
norymberskiej tzw. drugiej generacji artystów podii-
rerowskich, zwanych Kleinmeister: obu braci Beha-
mów, Jerzego Pencza, nadto Erarda Schóna, artystów
będących spadkobiercami doświadczeń Albrechta Dii-
rera ze sztuką włoską, a przez nią i antyczną. Na do-
brą sprawę dopiero ci artyści stali się krzewicielami
italianizmu na gruncie grafiki środkowoeuropejskiej,
italianizmu, który dzięki nim przyswojony został —
i zarazem w charakterystyczny sposób zawężony —
w grafice polskiej. Tutaj też znalazły się pierwsze
programowe akcenty stylu atfantica.
Pierwsze ich sygnały notujemy w pojawiających
się w około r. 1530 seriach włosko-antykizowanych
wyobrażeń kaledarzowych3Z. Antykizująca jest także
krakowska Lucretia ze zbioru Muczkowskiego, bliska
miedziorytowi Bartla Behama z r. około 1524’3.
Analogie weneckie z druku z r. 1494 reprod. F. ONGA-
NIA Kart de l’imprimerie a Venise, Venezia 1895—96. tabl. 100,
106.
28 Repr. Polonia typographica, jw., III, tabl. 110.
29 M. MEISS, Andrea Mantegna as Illuminator, New York
1957, S. 52-67.
30 Tamże, s. 60-67.
31 BETTF.R, Polska ilustracja książkowa..., jw., s. 34—35,
11. 26, 27. Przytaczając analogię wenecką z druku r. 1532
autorka zauważa trafnie, że czas powstania tego drzeworytu
musi być znacznie wcześniejszy i przypadać na koniec
w. XV. Istotnie, znamy obecnie replikę wymienionego drze-
worytu weneckiego, opublikowaną kilka lat po wydaniu
cennej pracy Betterówny, datowaną na końcowe lata w. XV
1 zachowaną w Bibliotece Narodowej w Paryżu, por.
P. HEITZ, Italienische Einblattdrucke in den Sammlungen
Modena, O.rford, Paris, Pavia, Prag, Prato, III. Einblatt-
drucke des XV Jahrhunderts, Strassburg 1984, vol. 81, tabl. 44
do tekstu s. 7.
32 CHOJECKA, Krakowska grafika kalendarzowa, jw.,
s. 366.
33 MUCZKOWSKI, jw., nr 779. Analogie Behama repr.
J. MULLER, Barthel Beham. Kritischer Katalog seiner Kup-
ferstiche, Radierungen, Holzschnitte, „Studien zur deut-
schen Kunstgeschichte” 318, Baden-Baden-Strasbourg 1958,
il. 53, s. 14.
25