DOI article:
Rozprawy
DOI article:Chojecka, Ewa: O tematach i formach antykizujących w grafice polskiej XVI wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0034
EWA CHOJECKA
II. 10. a,b,c. Inicjały typu „littera mantiniana” z druków krakowskich Unglera z l. 1510—16. Wg „Po-
lonia Typographica”, III. (Fot. Prac. Fot. Bibl. Jagiell.)
Przenikanie do grafiki polskiej form włosko-anty-
kizujących nasila się w połowie stulecia. Wtedy to
pojawiają się w Kronice Marcina Bielskiego z r. 1551
drzeworyty z profilowymi popiersiami władców an-
tycznych, wydobytych konturową, miękką, krągłą
linią, tak charakterystyczną dla grafiki włoskiej
(il. 12 a, b). Wizerunki, w typie nawiązującym do an-
tycznego medalu i monety, wyłaniają się z czarnego
tła i otoczone są wieńcem laurowym na kształt
tonda. Motyw wizerunku w obramieniu z wieńca,
popularny w polskiej ornamentyce renesansowej 1.
połowy XVI w.34, w formie graficznej spopularyzo-
wał we Włoszech Andrea Fulvio w dziele pt. Illu-
strium imagines z r. 1517, wydanym w Rzymie w dru-
karni Jacopo Mazochio, z rysunkami i drzeworytami
Ugo da Carpi i jego warsztatu35. Między włoskim
dziełem i zasobem jego antykizujących ilustracji
a drzeworytami krakowskimi znalazło się dodatkowe
ogniwo pośrednie. Jest nim sztrasburska edycja dru-
karza Craffta Myliusa z r. 1537 pt. Chronicon Abbatis
Urspergensis z serią czarnych, malarsko potraktowa-
nych drzeworytów cezarów w obramieniach z wień-
ców laurowych36 (il. 13). Ich trawestację odnajdujemy
w wymienionej krakowskiej Kronice z r. 1551 37. Kra-
kowski artysta nie powtórzył jednak inskrypcji
34 Liczne przykłady motywu antykizującego wieńca przy-
tacza J. BURNATOWA, Ornament renesansowy w Krakowie,
„Studia Renesansowe” IV, s. 40, il. 8: na nagrobku Olbrach-
ta, 1502; — s. 136, il. 86: Ewangeliarz bpa Tomickiego dekoro-
wany przez Samostrzelnika, 1519; - s. 143-144, il. 90: fryzy
malowane w sypialni Zygmunta I. i sali sąsiadującej oraz
na drugim piętrze krużganków wawelskich, 1536; — s. 177,
il. 116: plakiety Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta na
srebrnym ołtarzu Kaplicy Zygmuntowskiej. Na polityczną
wymowę wawelskiego malowanego fryzu z popiersiami ce-
zarów z II piętra krużganków, w kontekście zawartych
w nich elementów antykizujących zwrócił ostatnio uwagę
A. GIEYSZTOR, „Non habemus caesarem nisi regem”. Ko-
rona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku
i w wieku XVI [w:] Muzeum i twórca. Studia z historii
sztuki i kultury ku czci Profesora Dr Stanisława Lorentza,
Warszawa 1969, s. 277—292.
z imionami cesarzy, przez co wizerunki krakowskie
stały się anonimowe i odbite w kilku miejscach książ-
ki w tradycyjny sposób ilustrują dowolną liczbę po-
staci i dowolnych władców. Także wkomponowanie
popiersi w formę okrągłego wieńca wyraźnie spra-
wiało drzeworytnikowi krakowskiemu kłopot. Popier-
sia są bowiem w stosunku do obwodu wieńca nazbyt
drobne. Sam wieniec także zatracił sporo ze swej
pierwotnej krępej, pełnej formy, stał się wiotki i nie-
co anemiczny. Natomiast zachowano charakterystycz-
ny, pierwotny dukt kreski graficznej z jej linearnoś-
cią idącą z grafiki włoskiej. Tym razem nie wyeli-
minowano formy stylowej włoskiej, jak w poprzednio
omawianych wypadkach.
W kilkanaście lat po wydaniu Kroniki Bielskiego
powstaje zespół dzieł graficznych, które wypadnie
uznać za dalszy etap pogłębiającego się procesu przej-
mowania i asymilowania form włosko-antykizują-
cych.
W dwóch dziełach Mikołaja Reja wydanych w Kra-
kowie u Macieja Wierzbięty: w Zwierciadle z r. 1568 38
i w Zwierzyńcu z r. 1574 39 zamieszczone zostały drze-
woryty jedynie powierzchownie z tekstem Rejowskim
związane. Seria liczy sześć wyobrażeń i w pełnym
komplecie występuje jedynie w Zwierzyńcu, jakkol-
35 p. o. RAVE, Paolo Giovio und die Bildnisuitenbucher
des Humanismus, „Jahrbuch der Berliner Museen” I, 1959,
S. 128-129, il. 6.
36 Tamże, s. 130, il. 9 a, 9 b.
37 Sześć spośród nich znajduje się w zbiorze KUCZKOW-
SKIEGO, jw., nr 901-906.
38 M. REJ, Zwyerciadło albo kształt w którym każdy
stan [...] się może [...] przypatrzyć, Kraków, M. Wierzbięta
1568.
39 M. REJ, Zwierzyniec, w którym rozmaitich stanów lu-
dzi zwirząth y ptaków kształty przypadki y obyczaie są
właśnie wypisane [...], Kraków, M. Wierzbięta 1574. W pierw-
szej edycji dzieła z r. 1562 omawiane drzeworyty nie wystę-
pują.
26
II. 10. a,b,c. Inicjały typu „littera mantiniana” z druków krakowskich Unglera z l. 1510—16. Wg „Po-
lonia Typographica”, III. (Fot. Prac. Fot. Bibl. Jagiell.)
Przenikanie do grafiki polskiej form włosko-anty-
kizujących nasila się w połowie stulecia. Wtedy to
pojawiają się w Kronice Marcina Bielskiego z r. 1551
drzeworyty z profilowymi popiersiami władców an-
tycznych, wydobytych konturową, miękką, krągłą
linią, tak charakterystyczną dla grafiki włoskiej
(il. 12 a, b). Wizerunki, w typie nawiązującym do an-
tycznego medalu i monety, wyłaniają się z czarnego
tła i otoczone są wieńcem laurowym na kształt
tonda. Motyw wizerunku w obramieniu z wieńca,
popularny w polskiej ornamentyce renesansowej 1.
połowy XVI w.34, w formie graficznej spopularyzo-
wał we Włoszech Andrea Fulvio w dziele pt. Illu-
strium imagines z r. 1517, wydanym w Rzymie w dru-
karni Jacopo Mazochio, z rysunkami i drzeworytami
Ugo da Carpi i jego warsztatu35. Między włoskim
dziełem i zasobem jego antykizujących ilustracji
a drzeworytami krakowskimi znalazło się dodatkowe
ogniwo pośrednie. Jest nim sztrasburska edycja dru-
karza Craffta Myliusa z r. 1537 pt. Chronicon Abbatis
Urspergensis z serią czarnych, malarsko potraktowa-
nych drzeworytów cezarów w obramieniach z wień-
ców laurowych36 (il. 13). Ich trawestację odnajdujemy
w wymienionej krakowskiej Kronice z r. 1551 37. Kra-
kowski artysta nie powtórzył jednak inskrypcji
34 Liczne przykłady motywu antykizującego wieńca przy-
tacza J. BURNATOWA, Ornament renesansowy w Krakowie,
„Studia Renesansowe” IV, s. 40, il. 8: na nagrobku Olbrach-
ta, 1502; — s. 136, il. 86: Ewangeliarz bpa Tomickiego dekoro-
wany przez Samostrzelnika, 1519; - s. 143-144, il. 90: fryzy
malowane w sypialni Zygmunta I. i sali sąsiadującej oraz
na drugim piętrze krużganków wawelskich, 1536; — s. 177,
il. 116: plakiety Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta na
srebrnym ołtarzu Kaplicy Zygmuntowskiej. Na polityczną
wymowę wawelskiego malowanego fryzu z popiersiami ce-
zarów z II piętra krużganków, w kontekście zawartych
w nich elementów antykizujących zwrócił ostatnio uwagę
A. GIEYSZTOR, „Non habemus caesarem nisi regem”. Ko-
rona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku
i w wieku XVI [w:] Muzeum i twórca. Studia z historii
sztuki i kultury ku czci Profesora Dr Stanisława Lorentza,
Warszawa 1969, s. 277—292.
z imionami cesarzy, przez co wizerunki krakowskie
stały się anonimowe i odbite w kilku miejscach książ-
ki w tradycyjny sposób ilustrują dowolną liczbę po-
staci i dowolnych władców. Także wkomponowanie
popiersi w formę okrągłego wieńca wyraźnie spra-
wiało drzeworytnikowi krakowskiemu kłopot. Popier-
sia są bowiem w stosunku do obwodu wieńca nazbyt
drobne. Sam wieniec także zatracił sporo ze swej
pierwotnej krępej, pełnej formy, stał się wiotki i nie-
co anemiczny. Natomiast zachowano charakterystycz-
ny, pierwotny dukt kreski graficznej z jej linearnoś-
cią idącą z grafiki włoskiej. Tym razem nie wyeli-
minowano formy stylowej włoskiej, jak w poprzednio
omawianych wypadkach.
W kilkanaście lat po wydaniu Kroniki Bielskiego
powstaje zespół dzieł graficznych, które wypadnie
uznać za dalszy etap pogłębiającego się procesu przej-
mowania i asymilowania form włosko-antykizują-
cych.
W dwóch dziełach Mikołaja Reja wydanych w Kra-
kowie u Macieja Wierzbięty: w Zwierciadle z r. 1568 38
i w Zwierzyńcu z r. 1574 39 zamieszczone zostały drze-
woryty jedynie powierzchownie z tekstem Rejowskim
związane. Seria liczy sześć wyobrażeń i w pełnym
komplecie występuje jedynie w Zwierzyńcu, jakkol-
35 p. o. RAVE, Paolo Giovio und die Bildnisuitenbucher
des Humanismus, „Jahrbuch der Berliner Museen” I, 1959,
S. 128-129, il. 6.
36 Tamże, s. 130, il. 9 a, 9 b.
37 Sześć spośród nich znajduje się w zbiorze KUCZKOW-
SKIEGO, jw., nr 901-906.
38 M. REJ, Zwyerciadło albo kształt w którym każdy
stan [...] się może [...] przypatrzyć, Kraków, M. Wierzbięta
1568.
39 M. REJ, Zwierzyniec, w którym rozmaitich stanów lu-
dzi zwirząth y ptaków kształty przypadki y obyczaie są
właśnie wypisane [...], Kraków, M. Wierzbięta 1574. W pierw-
szej edycji dzieła z r. 1562 omawiane drzeworyty nie wystę-
pują.
26