DOI Artikel:
Miscellanea
DOI Artikel:Łoziński, Jerzy: Program pułtuskiej kaplicy biskupa Noskowskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0283
PROGRAM PUŁTUSKIEJ KAPLICY BISKUPA NOSKOWSKIEGO
kaplicy ZygmuntowskiejZbudowana w latach 1553—
542 pomieściła w r. 1561 nagrobek biskupa wzniesio-
ny jeszcze za jego życia3. Usytuowana na przedłuże-
niu południowej nawy przy zachodnim przęśle pre-
zbiterium (il. 1), do którego otwiera się nieosiowo
umieszczoną arkadą, co najmniej dwukrotnie uległa
przekształceniom. Zatarły one całkowicie jej pierwot-
ny wygląd zełwnętrzny, przekazany nam fragmenta-
rycznie iprzez znany sztych w dziele Putendorfa (il. 2),
wykonany na podstawie rysunku E. Dahlberga w
r. 1657 4. Widać na nim schematycznie naszkicowaną
górną część kaplicy: wieloboczny, przepruty okien-
kami bęben i smukły ostrosłupowy dach z wysoką
latarnią. W czasie pierwszej przebudowy — między
r. 1742 a 1775 — podniesiono mury dolnej, czworo-
bocznej części kaplicy zakrywając ośmioboczny bę-
ben, a kopułę osłaniając namiotowym dachem5. Taki
stan widoczny jest na rysunku przedstawiającym ko-
legiatę przed jej restauracją w latach 1833'—35 (il. 3)6.
Ta druga przebudowa zniekształciła kaplicę jeszcze
bardzliej: mury podniesiono do wysokości ścian pre-
zbiterium i nakryto dwuspadowym dachem, wewnątrz
przebito arkadowe połączenie z nawą boczną i zamu-
1 Nowożytna kaplica centralna pojawiła się tu już wcześ-
nifej. O wzniesionej w r. 1538 staraniem biskupa Piotra
Gamrata kaplicy św. Marii Magdaleny przy zamku puł-
tuskim wspominał w końcu w. XVI topograf mazowiecki
Andrzej Święcicki „że tą szczupłą budowlą chcial [Krzycki]
Panteon, dzieło Agryppy naśladować” (W. SMOLEŃSKI,
Pisma historyczne, t. I, Kraków 1901, s. 95; pierwsze, łaciń-
skie wydanie Opisu Mazowsza ukazało się w r. 1634). Nie
możemy bez specjalnych badań stwierdzić, co w wolno sto-
jącej rotundzie pułtuskiej pozostało z pierwotnego założenia
po przekształceniach z początku XVII w. i późniejszych.
Badań takich nie prowadzono w trakcie odbudowy kaplicy
w latach 1949—52. Por. m.in.: J. SZABŁOWSKI [w:] Historia
sztuki polskiej, t. U, wyd. 2, Kraków 1965, s. 51; — M. LE-
WICKA, Problematyka badań architektury renesansowej na
Mazowszu, „Biul. Hist. Sztuki” XXV, 1963, nr 2, s. 131. —
Diwie nie zachowane kaplice w Szreńsku, opisane przez
W. H. GAWARECKIEGO (Opis kościoła parafialnego w mie-
ście Szreńsku, „Pamiętnik Religijno-Moralny” XVH, 1849,
s. 298—300), a uznane przez LEWICKĄ (jw., s, 139) za kopu-
łowe z łat ok. 1530, nie należały do tego typu (jednia była
drewniana, druga miała sklepienie „w okrąg” — tzn. ko-
lebkowe). Czas ich powstania nie jest znany, jedynie ustna
tradycja łączyła je z wojewodą płockim Feliksem Szreńskim.
2 Daty budowy ustalił J. CHYCZEWSKI (Malowidła ścien-
ne z połowy XVI wieku odkryte w kaplicy grobowej bisku-
pa Andrzeja Noskowskiego przy kolegiacie w Pułtusku,
„Biul. Hist. Sztuki i Kult.” IV, 1935, nr 1, s. 26, oraz —
t e n ż e, Kollegiata pułtuska na tle kościelnego budownictwa
mazowieckiego XV i XVI wieku, Warszawa 1936, „Prace
z historii sztuki Tow. Nauk. Warsz.”, s. 26—27) na podsta-
wie dwóch wzmianek w Acta Actorum w Archiwum Die-
cezji Płockiej: z 3 maja 1553, kiedy Noskowski „zamierza
wznieść kaplicą biskupią, oraz przeznacza z góry wieczyste
uposażenie jednego w niej ołtarza”, oraz z 20 września
1554, kiedy zaznacza, ,,że kaplica jest już wzniesiona i ozdo-
biona”. Tego samego dnia (20.IX.1554) erygowano ołtarz
kaplicy, co potwierdzają późniejsze wizytacje, por. J. RUSZ-
CZYCÓWNA, Obraz Opłakiwania z kolegiaty w Pułtusku,
„Rocz. Muz. Naród, w Warszawie” VIII, 1964, s. 153, przyp. 37.
3 Według inskrypcji na nagrobku (cyt. RUSZCZYCOWNA,
jw., s. 153, przyp. 40).
4 S. PUFENDORF, De rebus a Carolo Gustauo Sueciae
rege... gestis. Notrimbergae 1697, nr 51. W Królewskiej Bi-
bliotece w Sztokholmie zachowały się dwa rysunki Eryka
II. 4. Kaplica Noskowskiego, widok zewnętrzny. (Fot.
S. Deptuszewski)
Dahlberga (Kart- & Planschavdelningen Handrit., vol. 41,
k. 18) stanowiące wstępne stadia tego prospektu, szkico-
wanego w 1657 r. Mniejszy z nich (nr 10785 — 18 b), wyraź-
nie impresyjny, pokazuje kaplicę taką jak na sztychu. Na
większym (nr 10784 — 18a) ma ona wygląd nieco odmienny
(bęben o mniejszej ilości ścianek i bez okienek). Informacje
o tych rysunkach i ich fotografie zawdzięczam uprzejmości
doc. dr Adama Miłobędzkiego.
5 CHYCZEWSKI (Kollegiata pułtuska, jw., s. 30) datował
tę przebudowę na lata 1737—40. W okresie tym, zwłaszcza
w r. 1739, restaurowano rzeczywiście kaplicę, ale źródła
mówią jeszcze wyraźnie o kopule, która otrzymała nowe
blaszane pokrycie (Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta
capitulorum generalium et septimanalium 1735—1756, k. 48,
k. 53v i k. 54). W r. 1738 sprawiono nowe okna, zabielono
ściany, ułożono posadzkę itd. (tamże, Visitatio generalis
insignds ecdesiiae collegiatae Pultoviensis — A.D. 1742, k. 10;
RUSZCZYCOWNA, jw., s. 153). Dopiero w r. 1775 wymie-
niony jest dach czterospadowy kryty dachówką (tamże,
Visitatio generalis insignis ecclesiae collegiatae Pultovien-
sis — A.D. 1775, k. 32v).
6 Na rysunek ten (Archiwum Diecezjalne w Płocku, Vi-
sitatio generalis ecclesiae collegiatae Pultoviensis — A.D.
1840) zwróciła mi łaskawie uwagę mgr Maria Lewicka.
273
kaplicy ZygmuntowskiejZbudowana w latach 1553—
542 pomieściła w r. 1561 nagrobek biskupa wzniesio-
ny jeszcze za jego życia3. Usytuowana na przedłuże-
niu południowej nawy przy zachodnim przęśle pre-
zbiterium (il. 1), do którego otwiera się nieosiowo
umieszczoną arkadą, co najmniej dwukrotnie uległa
przekształceniom. Zatarły one całkowicie jej pierwot-
ny wygląd zełwnętrzny, przekazany nam fragmenta-
rycznie iprzez znany sztych w dziele Putendorfa (il. 2),
wykonany na podstawie rysunku E. Dahlberga w
r. 1657 4. Widać na nim schematycznie naszkicowaną
górną część kaplicy: wieloboczny, przepruty okien-
kami bęben i smukły ostrosłupowy dach z wysoką
latarnią. W czasie pierwszej przebudowy — między
r. 1742 a 1775 — podniesiono mury dolnej, czworo-
bocznej części kaplicy zakrywając ośmioboczny bę-
ben, a kopułę osłaniając namiotowym dachem5. Taki
stan widoczny jest na rysunku przedstawiającym ko-
legiatę przed jej restauracją w latach 1833'—35 (il. 3)6.
Ta druga przebudowa zniekształciła kaplicę jeszcze
bardzliej: mury podniesiono do wysokości ścian pre-
zbiterium i nakryto dwuspadowym dachem, wewnątrz
przebito arkadowe połączenie z nawą boczną i zamu-
1 Nowożytna kaplica centralna pojawiła się tu już wcześ-
nifej. O wzniesionej w r. 1538 staraniem biskupa Piotra
Gamrata kaplicy św. Marii Magdaleny przy zamku puł-
tuskim wspominał w końcu w. XVI topograf mazowiecki
Andrzej Święcicki „że tą szczupłą budowlą chcial [Krzycki]
Panteon, dzieło Agryppy naśladować” (W. SMOLEŃSKI,
Pisma historyczne, t. I, Kraków 1901, s. 95; pierwsze, łaciń-
skie wydanie Opisu Mazowsza ukazało się w r. 1634). Nie
możemy bez specjalnych badań stwierdzić, co w wolno sto-
jącej rotundzie pułtuskiej pozostało z pierwotnego założenia
po przekształceniach z początku XVII w. i późniejszych.
Badań takich nie prowadzono w trakcie odbudowy kaplicy
w latach 1949—52. Por. m.in.: J. SZABŁOWSKI [w:] Historia
sztuki polskiej, t. U, wyd. 2, Kraków 1965, s. 51; — M. LE-
WICKA, Problematyka badań architektury renesansowej na
Mazowszu, „Biul. Hist. Sztuki” XXV, 1963, nr 2, s. 131. —
Diwie nie zachowane kaplice w Szreńsku, opisane przez
W. H. GAWARECKIEGO (Opis kościoła parafialnego w mie-
ście Szreńsku, „Pamiętnik Religijno-Moralny” XVH, 1849,
s. 298—300), a uznane przez LEWICKĄ (jw., s, 139) za kopu-
łowe z łat ok. 1530, nie należały do tego typu (jednia była
drewniana, druga miała sklepienie „w okrąg” — tzn. ko-
lebkowe). Czas ich powstania nie jest znany, jedynie ustna
tradycja łączyła je z wojewodą płockim Feliksem Szreńskim.
2 Daty budowy ustalił J. CHYCZEWSKI (Malowidła ścien-
ne z połowy XVI wieku odkryte w kaplicy grobowej bisku-
pa Andrzeja Noskowskiego przy kolegiacie w Pułtusku,
„Biul. Hist. Sztuki i Kult.” IV, 1935, nr 1, s. 26, oraz —
t e n ż e, Kollegiata pułtuska na tle kościelnego budownictwa
mazowieckiego XV i XVI wieku, Warszawa 1936, „Prace
z historii sztuki Tow. Nauk. Warsz.”, s. 26—27) na podsta-
wie dwóch wzmianek w Acta Actorum w Archiwum Die-
cezji Płockiej: z 3 maja 1553, kiedy Noskowski „zamierza
wznieść kaplicą biskupią, oraz przeznacza z góry wieczyste
uposażenie jednego w niej ołtarza”, oraz z 20 września
1554, kiedy zaznacza, ,,że kaplica jest już wzniesiona i ozdo-
biona”. Tego samego dnia (20.IX.1554) erygowano ołtarz
kaplicy, co potwierdzają późniejsze wizytacje, por. J. RUSZ-
CZYCÓWNA, Obraz Opłakiwania z kolegiaty w Pułtusku,
„Rocz. Muz. Naród, w Warszawie” VIII, 1964, s. 153, przyp. 37.
3 Według inskrypcji na nagrobku (cyt. RUSZCZYCOWNA,
jw., s. 153, przyp. 40).
4 S. PUFENDORF, De rebus a Carolo Gustauo Sueciae
rege... gestis. Notrimbergae 1697, nr 51. W Królewskiej Bi-
bliotece w Sztokholmie zachowały się dwa rysunki Eryka
II. 4. Kaplica Noskowskiego, widok zewnętrzny. (Fot.
S. Deptuszewski)
Dahlberga (Kart- & Planschavdelningen Handrit., vol. 41,
k. 18) stanowiące wstępne stadia tego prospektu, szkico-
wanego w 1657 r. Mniejszy z nich (nr 10785 — 18 b), wyraź-
nie impresyjny, pokazuje kaplicę taką jak na sztychu. Na
większym (nr 10784 — 18a) ma ona wygląd nieco odmienny
(bęben o mniejszej ilości ścianek i bez okienek). Informacje
o tych rysunkach i ich fotografie zawdzięczam uprzejmości
doc. dr Adama Miłobędzkiego.
5 CHYCZEWSKI (Kollegiata pułtuska, jw., s. 30) datował
tę przebudowę na lata 1737—40. W okresie tym, zwłaszcza
w r. 1739, restaurowano rzeczywiście kaplicę, ale źródła
mówią jeszcze wyraźnie o kopule, która otrzymała nowe
blaszane pokrycie (Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta
capitulorum generalium et septimanalium 1735—1756, k. 48,
k. 53v i k. 54). W r. 1738 sprawiono nowe okna, zabielono
ściany, ułożono posadzkę itd. (tamże, Visitatio generalis
insignds ecdesiiae collegiatae Pultoviensis — A.D. 1742, k. 10;
RUSZCZYCOWNA, jw., s. 153). Dopiero w r. 1775 wymie-
niony jest dach czterospadowy kryty dachówką (tamże,
Visitatio generalis insignis ecclesiae collegiatae Pultovien-
sis — A.D. 1775, k. 32v).
6 Na rysunek ten (Archiwum Diecezjalne w Płocku, Vi-
sitatio generalis ecclesiae collegiatae Pultoviensis — A.D.
1840) zwróciła mi łaskawie uwagę mgr Maria Lewicka.
273