Biuletyn Historii Sztuki
R. LI, 1989, Nr 1.
PL ISSN 0006-3967
R E C EN Z J E— K S I Ą Ż K I

MIECZYSŁAW MORKA
Warszawa Instytut Sztuki PAN
Jerzy Banach, Hercules Polonus. Studium z ikonografii sztuki nowożytnej,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 255, il. 152.

Książka Jerzego Banacha jest pierwszą próbą
prześledzenia występowania tematu Herkulesa w
sztuce polskiej od średniowiecza do około 1760 roku.
Od ponad pól wieku tematyka ta wzbudza żywe
zainteresowanie uczonych zachodnioeuropejskich
i amerykańskich, zarówno w ramach szeroko zakro-
jonych badań nad recepcją antyku, jak problema-
mi gloryfikacji władców oraz związkami sztuki
z propagandą polityczną. Książka Banacha wy-
pełnia lukę w naszej litaraturze naukowej. Składa
się z pięciu rozdziałów:,!. Herkules leżajski (s. 5—
—22); II. Herkules w sztukach plastycznych w Polsce
do połowy XVIII w. (s. 23—54); III. Hercules
Christianus, Hercules Gallicus, Hercules Germani-
cus (s. 55—96); IV. Herkules w piśmiennictwie
staropolskim (s. 97—130); V. Hercules Polonus (s.
138—148).
Punktem wyjścia a zarazem przewodnim mo-
tywem całej pracy jest tzw. Herkules leżajski czyli
rzeźba walczącego z hydrą herosa, stanowiąca cen-
tralną figurę wielkiego prospektu organowego
w kościele bernardynów w Leżajsku wykonanego
w latach 1675/8—1689. Autor stwierdził, że jest
to jedyne przedstawienie w polskiej sztuce sakral-
nej i uznał, że z uwagi na usytuowanie we wnętrzu
świątyni nie posiada ono także analogii w sztuce
europejskiej.
Zasadniczym jest rozdział II, w którym Autor
zebrał wszystkie znane mu wyobrażenia Herkule-

sa w sztuce polskiej. Oprócz malarstwa, rzeźby,
grafiki czy medalierstwa, uwzględniona została
także architektura okazjonalna, przede wszystkim
w formie bram triumfalnych oraz takie paratea-
tralne widowiska jak fajerwerki. Sztuka średnio-
wieczna z konieczności potraktowana została margi-
nalnie, albowiem znane są tylko dwa przedstawie-
nia i w obydwu wypadkach istnieją wątpliwości,
czy wyobrażona postać istotnie jest Herkulesem.
Pojawienie się postaci greckiego herosa w sztuce
polskiej nastąpiło dopiero w okresie renesansu
i wiązało się z osobą króla Zygmunta I. Apogeum
popularności osiągnął on w 4 ćw. XVII w. za pa-
nowania Jana III Sobieskiego, a największe oso-
biste zainteresowanie tym tematem wykazał jego
następca August II. W sumie udało się Banachowi
odszukać 63 obiekty, przy czym prawie połowa
bo aż 25 wykonanych zostało poza Polską. Autor
sporządził statystyczne tabelaryczne zestawienie
typów przedstawień Herkulesa w sztuce średnio-
wiecznej i nowożytnej (s. 51—52), a następnie
omówił je chronologicznie według panowania kró-
lów. Z zestawienia wynika, że najczęściej przed-
stawiano Herkulesa walczącego z hydrą (21 razy),
następnie ujarzmienie Cerbera (5 razy) oraz dźwi-
ganie kolumn z Gades (3 razy).
Zgodnie z przyjętym założeniem o wyjątkowości
rzeźby w Leżajsku, uznał Autor, że — aby wyjaś-
nić sens walki Herkulesa z hydrą na prospekcie

79