DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Wyżyńska, Edyta: Temat Ukrzyżowania w twórczości Francisa Bacona
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48740#0303
Biuletyn Historii Sztuki
R. LI, 1989, Nr 3-4
PL ISSN 0006-3967
EDYTA WYŻYŃSKA
Warszawa
TEMAT UKRZYŻOWANIA W TWÓRCZOŚCI FRANCISA BACONA*
Scena Ukrzyżowania, ze względu na ponad ty-
siącletnią tradycję przedstawień sięgającą V w. n.e.,
stała się tematem szczególnie nośnym artystycz-
nie. W krzyżu skupiają się podstawowe treści
będące przedmiotem ludzkich dociekań: pytania
o sens życia i śmierci, cierpienia i ofiary. Do XIX w.
Ukrzyżowanie było wykorzystywane przede wszyst-
kim do wyrażania określonych, ujętych w dogmaty,
treści teologicznych. Dopiero artyści nowocześni,
od Gauguina po Beuysa, zaczęli się posługiwać
tym tradycyjnym tematem ikonografii chrześcijań-
skiej do przedstawiania całej gamy postaw i emocji,
nie tylko o charakterze religijnym. Ukrzyżowania
Francisa Bacona zaliczyć można do najbardziej
radykalnych przykładów tej grupy. Są one wyzwa-
niem dla tradycyjnej ikonografii ponieważ poprzez
konsekwentne eksponowanie fizyczności cierpienia
przemocy i śmierci przełamują wiele nawyków
emocjonalnych łączących się z tą sceną, ugrunto-
wanych przez kulturę chrześcijańską. Bacon nie
utożsamia się z religijnymi treściami Ukrzyżowania,
wykorzystuje natomiast ten temat jako punkt
wyjścia do uogólnionej refleksji o charakterze
egzystencjalnym.
Bacon jest ateistą, głęboko przekonanym o bez-
sensowności wszelkich ludzkich poczynań. Jego po-
glądy kształtowały się zarówno pod wpływem
przeżyć i doświadczeń osobistych, jak również wy-
nikają z fascynacji filozofią Nietzschego oraz lek-
tur ulubionych autorów, do których zalicza Ajschy-
losa, Szekspira, Dostojewskiego, Eliota, a także
Frazera i Pascala. Nietzschemu, którego nazwał
Kasandrą XX w.1, w dużej mierze zawdzięcza
przeświadczenie o bezcelowości życia, połączone
z gwałtowną negacją wartości religijnych. W wypo-
wiedziach swoich Bacon ustawia się poza dobrem
i złem, w pozycji niezaangażowanego obserwatora,
który odrzuca zdecydowanie wszelkie interpretacje
swojego malarstwa jako głosu w dyskusji na kon-
dycję ludzką2. Całą jego twórczość przenika tra-
giczna świadomość wyobcowania, której towa-
rzyszy obsesja zagrożenia fizycznego i śmierci,
będącej dla niego jedynym absolutem, jedyną rzeczą
absolutnie pewną3. Bacon odrzuca wszelką eschato-
logię, stwierdzając w śmierci nie ma życia — śmierć
może pobudzać do życia, ale kiedy nie żyjesz, nie
żyjesz4. Wierzy jedynie w Piekło, że jest ono tu
i teraz5.
W przedstawieniach Ukrzyżowania śmierć zos-
taje sprowadzona do wymiaru fizycznego, ukazana
w aspekcie niemal zwierzęcym, nasuwającym sko-
jarzenia z obrazami rzeźni i uboju.
Emanujące z obrazów Bacona napięcie i brutal-
na przemoc, które oddziaływują ze szczególną siłą
w przedstawieniach Ukrzyżowania, mają swoje
źródło przede wszystkim w jego biografii i należą
już do doświadczeń wczesnego dzieciństwa artysty.
Bacon urodził się w 1909 r. w Irlandii, w okresie
nasilenia ruchu narodowo-wyzwoleńczego, na sie-
dem lat przed wybuchem Powstania Wielkanoc-
nego, które było najbardziej krwawym epizodem
w dwudziestowiecznej historii tego kraju. Rodzice
285
R. LI, 1989, Nr 3-4
PL ISSN 0006-3967
EDYTA WYŻYŃSKA
Warszawa
TEMAT UKRZYŻOWANIA W TWÓRCZOŚCI FRANCISA BACONA*
Scena Ukrzyżowania, ze względu na ponad ty-
siącletnią tradycję przedstawień sięgającą V w. n.e.,
stała się tematem szczególnie nośnym artystycz-
nie. W krzyżu skupiają się podstawowe treści
będące przedmiotem ludzkich dociekań: pytania
o sens życia i śmierci, cierpienia i ofiary. Do XIX w.
Ukrzyżowanie było wykorzystywane przede wszyst-
kim do wyrażania określonych, ujętych w dogmaty,
treści teologicznych. Dopiero artyści nowocześni,
od Gauguina po Beuysa, zaczęli się posługiwać
tym tradycyjnym tematem ikonografii chrześcijań-
skiej do przedstawiania całej gamy postaw i emocji,
nie tylko o charakterze religijnym. Ukrzyżowania
Francisa Bacona zaliczyć można do najbardziej
radykalnych przykładów tej grupy. Są one wyzwa-
niem dla tradycyjnej ikonografii ponieważ poprzez
konsekwentne eksponowanie fizyczności cierpienia
przemocy i śmierci przełamują wiele nawyków
emocjonalnych łączących się z tą sceną, ugrunto-
wanych przez kulturę chrześcijańską. Bacon nie
utożsamia się z religijnymi treściami Ukrzyżowania,
wykorzystuje natomiast ten temat jako punkt
wyjścia do uogólnionej refleksji o charakterze
egzystencjalnym.
Bacon jest ateistą, głęboko przekonanym o bez-
sensowności wszelkich ludzkich poczynań. Jego po-
glądy kształtowały się zarówno pod wpływem
przeżyć i doświadczeń osobistych, jak również wy-
nikają z fascynacji filozofią Nietzschego oraz lek-
tur ulubionych autorów, do których zalicza Ajschy-
losa, Szekspira, Dostojewskiego, Eliota, a także
Frazera i Pascala. Nietzschemu, którego nazwał
Kasandrą XX w.1, w dużej mierze zawdzięcza
przeświadczenie o bezcelowości życia, połączone
z gwałtowną negacją wartości religijnych. W wypo-
wiedziach swoich Bacon ustawia się poza dobrem
i złem, w pozycji niezaangażowanego obserwatora,
który odrzuca zdecydowanie wszelkie interpretacje
swojego malarstwa jako głosu w dyskusji na kon-
dycję ludzką2. Całą jego twórczość przenika tra-
giczna świadomość wyobcowania, której towa-
rzyszy obsesja zagrożenia fizycznego i śmierci,
będącej dla niego jedynym absolutem, jedyną rzeczą
absolutnie pewną3. Bacon odrzuca wszelką eschato-
logię, stwierdzając w śmierci nie ma życia — śmierć
może pobudzać do życia, ale kiedy nie żyjesz, nie
żyjesz4. Wierzy jedynie w Piekło, że jest ono tu
i teraz5.
W przedstawieniach Ukrzyżowania śmierć zos-
taje sprowadzona do wymiaru fizycznego, ukazana
w aspekcie niemal zwierzęcym, nasuwającym sko-
jarzenia z obrazami rzeźni i uboju.
Emanujące z obrazów Bacona napięcie i brutal-
na przemoc, które oddziaływują ze szczególną siłą
w przedstawieniach Ukrzyżowania, mają swoje
źródło przede wszystkim w jego biografii i należą
już do doświadczeń wczesnego dzieciństwa artysty.
Bacon urodził się w 1909 r. w Irlandii, w okresie
nasilenia ruchu narodowo-wyzwoleńczego, na sie-
dem lat przed wybuchem Powstania Wielkanoc-
nego, które było najbardziej krwawym epizodem
w dwudziestowiecznej historii tego kraju. Rodzice
285