DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Boczkowska, Anna: Geminae Veneres: motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0131
Geminae Veneres. Motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej 125
W wizerunku monarchy w typie rex armatus, pogrążonego w głębokiej kontemplacji,
dostrzec wolno zalecany przez platoników ideał harmonijnego połączenia dwóch form
egzystencji: vita activa - oddanego szlachetnym celom i czynnej prawości - z vita con-
templativa - kierowanego przez iustitia, religio i amore divino -jako „dwoma skrzydłami
prowadzącymi do Boga", jak wyraził się Landino110. Te obie formy bytowania na ziemi
nie wykluczały możliwości rozkoszowana się widzialnym, zmysłowym pięknem natury,
ani humanistycznej radości życia jako przejawów boskiej dobroci, unaocznionej w deko-
racjach reliefowych Kaplicy.
Tego typu postawa znajdowała swoje uzasadnienie w komentarzu Ficina do Fileba
Platona, który wprowadził nowy akcent do tradycyjnej symboliki tematu „Herkulesa na
rozdrożu". Otóż zamiast wyboru jednej z trzech dróg życiowych symbolizujących życie
czynne, kontemplacyjne i przyjemne, reprezentowanych przez trzy boginie - Junonę, Mi-
nerwę lub Wenus - Ficino zalecał oddanie się tym trzem formom egzystencji jednocze-
śnie, które pozwolić mogły wybrańcom losu na osiągnięcie pełni szczęścia111.
Król jawi się zatem na swym grobowcu z jednej strony jako vir activus, zwycięski
dowódca, prawodawca i nosiciel tradycji historycznych, z drugiej zaś jako myśliciel -
Pensieroso - oderwany od spraw tego świata, którego dusza - jak pokazuje program de-
koracji reliefowej Kaplicy, wznosi się stopniowo po szczeblach neoplatońskiej hierarchii
ku najwyższej sferze czystego piękna, dobra i miłości Wenus niebiańskiej. Nad posagiem
króla przedstawiony został też dlatego medalion z wizerunkiem Dei genetrix - Marii
z Dzieciątkiem - symbolem chrześcijańskiej nieśmiertelności, niebiańskiego powitania,
podobnie jak nad sepulkralnym posągiem znakomitego humanisty, kanclerza Florencji
Leonarda Bruniego, z jego nagrobka dłuta Bernarda Rosselina wykonanego w połowie
XV stulecia, spoczywającego na sarkofagu pod klasyczną arkadą, we florenckim kościele
Santa Croce.
W neoplatońskiej symbolice sfer przedstawionych w Kaplicy kryje się zatem bardzo
ważne eschatologiczne przesłanie, że człowiek, jako istota boska, obdarzona wolnością,
dzięki szlachetnym czynom i wielkim dziełom może wznieść się jak Herkules poprzez
hierarchie neoplatońskiego universum z najniższej ku najwyższej nadniebiańskiej sferze
i osiągnąć wieczną szczęśliwość, zbawienie i nieśmiertelność jeszcze za życia. Wartości
te jawią się jako „zdobycz etyczno-filozoficznej potęgi" reprezentowanej przez postacie
świętych i przez postać monarchy.
Myśl filozoficzną a zarazem dynastyczną Zygmunta I dostrzec wolno w postaci Venus
Caelestis w typie Rodzicielki, przedstawionej na ścianie tarczowej nad ołtarzem (il. 1).
Nawiazuje ona bowiem niewątpliwie do wyobrażonego na nagrobku jego ojca Kazimie-
rza Jagiellończyka (wykonanego przez Wita Stwosza ok. 1493 r.), quasi-medycznego bez-
precedensowego wizerunku kobiety rodzącej ukazanej wśród listowia i drogich kamieni
na zaponie kapy króla, w którym Piotr Skubiszewski dostrzegł alegorię płodności matki
Zygmunta Starego Elżbiety z Hasburgów - rodzicielki sześciu synów i pięciu córek, a
jednocześnie „owocności rządów króla"112.
110 Por. PANOFSKY, The Neoplatonic Movement s. 192.
111 M. FICINO, The Philebus Commentary, ed. M. J. B. Allen, Berkely 1975, s. 447-451; por. P. O. KRlSTELLER,
Życie czynne i życie kontemplatywne w humanizmie renesansowym, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce" XXXVII,
1993, s. 13.
112 P. SKUBISZEWSKI, Rzeźba nagrobna Wita Stwosza, Warszawa 1957, s. 39. Por. A. BOCZKOWSKA, The King of
Poland as David. „Regnum Davidicum" in the Contents of the Tomb of Casimir Jagellon by Veit Stoss, „Polish Art
Studies", VI, 1985, s. 82 i n; id. Herkules i Dawid..., s. 255-256.
W wizerunku monarchy w typie rex armatus, pogrążonego w głębokiej kontemplacji,
dostrzec wolno zalecany przez platoników ideał harmonijnego połączenia dwóch form
egzystencji: vita activa - oddanego szlachetnym celom i czynnej prawości - z vita con-
templativa - kierowanego przez iustitia, religio i amore divino -jako „dwoma skrzydłami
prowadzącymi do Boga", jak wyraził się Landino110. Te obie formy bytowania na ziemi
nie wykluczały możliwości rozkoszowana się widzialnym, zmysłowym pięknem natury,
ani humanistycznej radości życia jako przejawów boskiej dobroci, unaocznionej w deko-
racjach reliefowych Kaplicy.
Tego typu postawa znajdowała swoje uzasadnienie w komentarzu Ficina do Fileba
Platona, który wprowadził nowy akcent do tradycyjnej symboliki tematu „Herkulesa na
rozdrożu". Otóż zamiast wyboru jednej z trzech dróg życiowych symbolizujących życie
czynne, kontemplacyjne i przyjemne, reprezentowanych przez trzy boginie - Junonę, Mi-
nerwę lub Wenus - Ficino zalecał oddanie się tym trzem formom egzystencji jednocze-
śnie, które pozwolić mogły wybrańcom losu na osiągnięcie pełni szczęścia111.
Król jawi się zatem na swym grobowcu z jednej strony jako vir activus, zwycięski
dowódca, prawodawca i nosiciel tradycji historycznych, z drugiej zaś jako myśliciel -
Pensieroso - oderwany od spraw tego świata, którego dusza - jak pokazuje program de-
koracji reliefowej Kaplicy, wznosi się stopniowo po szczeblach neoplatońskiej hierarchii
ku najwyższej sferze czystego piękna, dobra i miłości Wenus niebiańskiej. Nad posagiem
króla przedstawiony został też dlatego medalion z wizerunkiem Dei genetrix - Marii
z Dzieciątkiem - symbolem chrześcijańskiej nieśmiertelności, niebiańskiego powitania,
podobnie jak nad sepulkralnym posągiem znakomitego humanisty, kanclerza Florencji
Leonarda Bruniego, z jego nagrobka dłuta Bernarda Rosselina wykonanego w połowie
XV stulecia, spoczywającego na sarkofagu pod klasyczną arkadą, we florenckim kościele
Santa Croce.
W neoplatońskiej symbolice sfer przedstawionych w Kaplicy kryje się zatem bardzo
ważne eschatologiczne przesłanie, że człowiek, jako istota boska, obdarzona wolnością,
dzięki szlachetnym czynom i wielkim dziełom może wznieść się jak Herkules poprzez
hierarchie neoplatońskiego universum z najniższej ku najwyższej nadniebiańskiej sferze
i osiągnąć wieczną szczęśliwość, zbawienie i nieśmiertelność jeszcze za życia. Wartości
te jawią się jako „zdobycz etyczno-filozoficznej potęgi" reprezentowanej przez postacie
świętych i przez postać monarchy.
Myśl filozoficzną a zarazem dynastyczną Zygmunta I dostrzec wolno w postaci Venus
Caelestis w typie Rodzicielki, przedstawionej na ścianie tarczowej nad ołtarzem (il. 1).
Nawiazuje ona bowiem niewątpliwie do wyobrażonego na nagrobku jego ojca Kazimie-
rza Jagiellończyka (wykonanego przez Wita Stwosza ok. 1493 r.), quasi-medycznego bez-
precedensowego wizerunku kobiety rodzącej ukazanej wśród listowia i drogich kamieni
na zaponie kapy króla, w którym Piotr Skubiszewski dostrzegł alegorię płodności matki
Zygmunta Starego Elżbiety z Hasburgów - rodzicielki sześciu synów i pięciu córek, a
jednocześnie „owocności rządów króla"112.
110 Por. PANOFSKY, The Neoplatonic Movement s. 192.
111 M. FICINO, The Philebus Commentary, ed. M. J. B. Allen, Berkely 1975, s. 447-451; por. P. O. KRlSTELLER,
Życie czynne i życie kontemplatywne w humanizmie renesansowym, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce" XXXVII,
1993, s. 13.
112 P. SKUBISZEWSKI, Rzeźba nagrobna Wita Stwosza, Warszawa 1957, s. 39. Por. A. BOCZKOWSKA, The King of
Poland as David. „Regnum Davidicum" in the Contents of the Tomb of Casimir Jagellon by Veit Stoss, „Polish Art
Studies", VI, 1985, s. 82 i n; id. Herkules i Dawid..., s. 255-256.