DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Pokora, Jakub: Deo & Patriae: Portrety biskupów - kanclerzy Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0246
236
Jakub Pokora
hierarchy. Ciekawe, że na portrecie poza strojem brak innych odniesień do stanu biskupie-
go. U dołu biegnie napis, ze względu na kształt liter prawdopodobnie dodany w XIX w.:
ANDREAS ZAŁUSKI EP.[iscopus] CR.[racoviensis] D.[ux] S.[everiae] E.[ques] A.[qu-
ilea] A.[lbae] / SEM.[inarium] AC.[ademiae] FUNDATOR29.
Autorstwo i czas powstania dzieła są hipotetyczne. Przypuszcza się, że wyszło spod
pędzla Tadeusza Kuntzego prawdopodobnie u schyłku życia biskupa, ok. 1758, albo tuż
po śmierci, w 1759 r.3°
Kariera Załuskiego, tak zasłużonego dla kultury polskiej, wespół z bratem Józefem
Andrzejem założyciela słynnej Biblioteki, przebiegała następująco. Początkowo zasiadał
na stolicy w Płocku (1723-1726), następnie w Łucku (1726-1739). Potem dostał biskup-
stwo chełmińskie (1739-1746) i na końcu krakowskie (1746-1758). Pieczęć kanclerza w.
kor. otrzymał 9 XI 1735 jako biskup łucki. Zwróciłją 15 X 1746 w związku z awansem na
biskupa krakowskiego 2 IV 1746. Zmarł 16 XII 1758 w wieku 63 lat31.
A zatem portret powstał w okresie, gdy Załuski piastował pieczęć, tj. między 1735
a 1746 r. Widniejące na piersi biskupa krzyż i gwiazda Orderu Orła Białego pozwalają
dolną granicę przesunąć na 1738 r., bo wtedy (3 VIII) dostał to odznaczenie32. Zapropono-
wane datowanie (1738-1746) - o ile jest słuszne! - wykluczałoby autorstwo Kuntzego.
Twierdzi się bowiem, iż jego najwcześniejsze dzieła pochodzą z ok. 1752 r.33
Omówiony wizerunek ze względu na obecność wątku kanclerskiego zajmuje wyjątko-
we miejsce w całej ikonografii Załuskiego. Ciekawe, że ten wątek wystąpił bodajże tylko
raz na znanym ekslibrisie Biblioteki Załuskich, sygnowanym przez Jana Fryderyka My-
liusa. Jego czas powstania określa się na rok 1747 (między marcem a czerwcem)34, il. 14.
Nie ulega wątpliwości, iż przedstawiony przez Myliusa na tle biblioteki kartusz herbowy
nie wskazuje na obu braci Załuskich, fundatorów wspomnianej książnicy - Józefa An-
drzeja, wówczas archidiakona pułtuskiego i referandarza duchownego (1728-1759) oraz
biskupa Andrzeja Stanisława Kostkę - ale wyłącznie na tego ostatniego. Świadczą o tym,
widoczne wśród przedmiotów ukazanych przy kartuszu, insygnia biskupie (kapelusz, in-
fuła, pastorał i miecz), a także kanclerskie, zgromadzone obok siebie: tłok pieczętny, kała-
marz z piórem, karta dokumentu, nadto charakterystyczne dla kanclerza, stróża praw -
tom Voluminae Legum, Temidowy miecz i ręczna waga szalkowa. Wobec tego ekslibris
powstał wcześniej niż się sądzi, bo przed 15 X 1746, tj. złożeniem przez biskupa urzędu
29 Załuski w 1757 r. ufundował Akademickie Seminarium Duchowne dla Wydziału Teologicznego, por. E. RO-
STWOROWSKI, Czasy saskie (1702-1764) [w:] Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364 do 1764, pod red.
K. Lepszego, cz. 1, Kraków 1964, s. 411.
30 Co do autorstwa Kuntzego i czasu powstania (ok. 1758), zob. podstawowe opracowanie: Z. PRÓSZYŃSKA, Kuntze
Tadeusz [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (...), pod red. J. Maurin Białostockiej i J.
Derwojeda, t. IV, Wrocław 1986, s. 366-374. Z publikacji na temat Kuntzego jako malarza na usługach Załuskiego por.
najnowszą: M. BANACKA, Biskup Andrzej Stanisław Kostka Załuski i inicjatywy artystyczne, Warszawa 2001, s. 37-
40, gdzie, podobnie jak w innych nowszych opracowaniach, hipotetyczne autorstwo portretu bez uzasadnienia zmienia
się w pewnik (s. 161-162).
31 Jak widać, przebieg kariery duchownej miał załamania: bo według hierarchii biskup płocki był o szczebel wyżej niż
łucki, który z kolei górował nad chełmińskim aż o trzy szczeble. Wg LENGNICHA, op. cit., s. 89 w 1735 r. (sic!)
Załuski z biskupa płockiego został łuckim i objął urząd kanclerski; w ten sposób postąpił zgodnie z prawem, bo ,jeżeli
który z biskupów ma zostać kanclerzem, trzeba aby to biskupstwo (zastrzeżone incompatibilitaś) zamienił na inne,
o mniejszej intracie".
32 S. ŁOZA, Historia Orderu Orła Białego, Warszawa 1939, s. 26.
33 BANACKA, op. cit., s. 37 nn. (tamże literatura).
34 Ibid., s. 95-96.
Jakub Pokora
hierarchy. Ciekawe, że na portrecie poza strojem brak innych odniesień do stanu biskupie-
go. U dołu biegnie napis, ze względu na kształt liter prawdopodobnie dodany w XIX w.:
ANDREAS ZAŁUSKI EP.[iscopus] CR.[racoviensis] D.[ux] S.[everiae] E.[ques] A.[qu-
ilea] A.[lbae] / SEM.[inarium] AC.[ademiae] FUNDATOR29.
Autorstwo i czas powstania dzieła są hipotetyczne. Przypuszcza się, że wyszło spod
pędzla Tadeusza Kuntzego prawdopodobnie u schyłku życia biskupa, ok. 1758, albo tuż
po śmierci, w 1759 r.3°
Kariera Załuskiego, tak zasłużonego dla kultury polskiej, wespół z bratem Józefem
Andrzejem założyciela słynnej Biblioteki, przebiegała następująco. Początkowo zasiadał
na stolicy w Płocku (1723-1726), następnie w Łucku (1726-1739). Potem dostał biskup-
stwo chełmińskie (1739-1746) i na końcu krakowskie (1746-1758). Pieczęć kanclerza w.
kor. otrzymał 9 XI 1735 jako biskup łucki. Zwróciłją 15 X 1746 w związku z awansem na
biskupa krakowskiego 2 IV 1746. Zmarł 16 XII 1758 w wieku 63 lat31.
A zatem portret powstał w okresie, gdy Załuski piastował pieczęć, tj. między 1735
a 1746 r. Widniejące na piersi biskupa krzyż i gwiazda Orderu Orła Białego pozwalają
dolną granicę przesunąć na 1738 r., bo wtedy (3 VIII) dostał to odznaczenie32. Zapropono-
wane datowanie (1738-1746) - o ile jest słuszne! - wykluczałoby autorstwo Kuntzego.
Twierdzi się bowiem, iż jego najwcześniejsze dzieła pochodzą z ok. 1752 r.33
Omówiony wizerunek ze względu na obecność wątku kanclerskiego zajmuje wyjątko-
we miejsce w całej ikonografii Załuskiego. Ciekawe, że ten wątek wystąpił bodajże tylko
raz na znanym ekslibrisie Biblioteki Załuskich, sygnowanym przez Jana Fryderyka My-
liusa. Jego czas powstania określa się na rok 1747 (między marcem a czerwcem)34, il. 14.
Nie ulega wątpliwości, iż przedstawiony przez Myliusa na tle biblioteki kartusz herbowy
nie wskazuje na obu braci Załuskich, fundatorów wspomnianej książnicy - Józefa An-
drzeja, wówczas archidiakona pułtuskiego i referandarza duchownego (1728-1759) oraz
biskupa Andrzeja Stanisława Kostkę - ale wyłącznie na tego ostatniego. Świadczą o tym,
widoczne wśród przedmiotów ukazanych przy kartuszu, insygnia biskupie (kapelusz, in-
fuła, pastorał i miecz), a także kanclerskie, zgromadzone obok siebie: tłok pieczętny, kała-
marz z piórem, karta dokumentu, nadto charakterystyczne dla kanclerza, stróża praw -
tom Voluminae Legum, Temidowy miecz i ręczna waga szalkowa. Wobec tego ekslibris
powstał wcześniej niż się sądzi, bo przed 15 X 1746, tj. złożeniem przez biskupa urzędu
29 Załuski w 1757 r. ufundował Akademickie Seminarium Duchowne dla Wydziału Teologicznego, por. E. RO-
STWOROWSKI, Czasy saskie (1702-1764) [w:] Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364 do 1764, pod red.
K. Lepszego, cz. 1, Kraków 1964, s. 411.
30 Co do autorstwa Kuntzego i czasu powstania (ok. 1758), zob. podstawowe opracowanie: Z. PRÓSZYŃSKA, Kuntze
Tadeusz [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (...), pod red. J. Maurin Białostockiej i J.
Derwojeda, t. IV, Wrocław 1986, s. 366-374. Z publikacji na temat Kuntzego jako malarza na usługach Załuskiego por.
najnowszą: M. BANACKA, Biskup Andrzej Stanisław Kostka Załuski i inicjatywy artystyczne, Warszawa 2001, s. 37-
40, gdzie, podobnie jak w innych nowszych opracowaniach, hipotetyczne autorstwo portretu bez uzasadnienia zmienia
się w pewnik (s. 161-162).
31 Jak widać, przebieg kariery duchownej miał załamania: bo według hierarchii biskup płocki był o szczebel wyżej niż
łucki, który z kolei górował nad chełmińskim aż o trzy szczeble. Wg LENGNICHA, op. cit., s. 89 w 1735 r. (sic!)
Załuski z biskupa płockiego został łuckim i objął urząd kanclerski; w ten sposób postąpił zgodnie z prawem, bo ,jeżeli
który z biskupów ma zostać kanclerzem, trzeba aby to biskupstwo (zastrzeżone incompatibilitaś) zamienił na inne,
o mniejszej intracie".
32 S. ŁOZA, Historia Orderu Orła Białego, Warszawa 1939, s. 26.
33 BANACKA, op. cit., s. 37 nn. (tamże literatura).
34 Ibid., s. 95-96.