Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (72.2010)

184

SZCZĘSNY SKIBIŃSKI

zdjęcia ogólne wnętrz kościołów. Cenne zdjęcie
wnętrza kościoła w Suiejowie (307) bez barokowe-
go wyposażenia w trakcie ostatniej konserwacji wy-
magałoby zapewne aparatu z podnoszoną czołówką.
Podobnie zdjęcia 308 i 309. Wnętrze nawy głównej
w kierunku wschodnim kościoła w Wąchocku (4ł3)
jest niestety nieostre. Niektóre detałe kościoła w Ko-
przywnicy są także nieostre: 537 - 1, 559 ! -2, 560 -
2. Te nieticzne potknięcia warsztatowe nie podważa-
ją w żadnej mierze wielkiej wartości dokumentacyj-
nej całego zespołu rysunków i zdjęć.
Przeprowadzone na potrzeby tej publikacji jak
i wcześniejsze badania archeologiczne i architekto-
niczne szczegółową wiedzę o każdym z tych klasz-
torów znacznie wzbogaciły. Jak napisał we wstępie
Zygmunt Swiechowski stanowi ten tom realizację po
70 latach planów opracowania architektury cyster-
skiej jako części Dz/e/ów a/rZ/Zte/Yi/rypoAUA/ pod-
jętych z inicjatywy Oskara Sosnowskiego w ramach
Zakładu Historii Architektury Polskiej Politechniki
Warszawskiej. Jest również ten tom zwieńczeniem
wieloletnich badań Autora wstępu zapoczątkowa-
nych monografią opactwa w Sulejowie wydaną
w 1954 rT
Część katalogowa poprzedzona została synte-
tycznymi rozdziałami autorstwa Zygmunta Swie-
chowskiego o architekturze małopolskich opactw
cysterskich bezpośredniej obediencji morimondz-
kiej oraz Roberta Kunkla o budynkach klasztornych
i zabudowie gospodarczej.
W części opisującej tło historyczne Zygmunt
Swiechowski opowiedział się ponownie za opinią
wyrażoną niegdyś przez Tadeusza Mannteuffla
o zaangażowaniu cystersów w założenie małopol-
skich opactw w związku z planami poprowadzenia
przez zakon misji nawracania schizmatyckiej Rusi,
przyznając, że teza ta nie jest przez historyków
powszechnie podzielana (z upływem czasu coraz
mniej). Przywiązanie do niej wynika zapewne
z przekonania, że dopiero tak dalekosiężny cel tłu-
maczy zaangażowanie się centrali Zakonu w powsta-
nie na wschodniej peryferii zachodniego chrześci-
jaństwa grupy czterech opactw, wszystkich jako filii
Morimondu. Takie rozumowanie zwraca uwagę na
zewnętrzną zakonną inicjatywę umniejsza zaś rolę
czynnika miejscowego. W kreślonym przez Zyg-
munta Swiechowskiego obrazie obecny jest zakon
i jego przedstawiciele, nieobecni sąmiejscowi funda-
torzy. A są to przecież postaci wybitne. Fundatorem
pierwszego klasztoru cysterskiego w Jędrzejowie jest
^ Zygmunt SWIECHOWSKI, Opactwo cysYcniA w 54 A-
/owA, Poznań 1954. Zaskakujący jest brak tej ważnej po-
zycji w zamieszczonej na końcu recenzowanej książki
bibliografii.
^ Zygmunt ŚWIECHOWSKI, ózAłu goAła. TAwm/iz/?;,

Janik z potężnego rodu Gryfitów - najpierw prepo-
zyt wrocławski, potem kolejno - kanonik gnieźnień-
ski i krakowski, od roku 1146 - biskup wrocławski
i na koniec od 1149 - arcybiskup gnieźnieński. Pro-
ces fundacji opactwa zaczął chyba jeszcze jako ka-
nonik. Dokument fundacyjny wydał już jako
zwierzchnik Kościoła w Polsce - arcybiskup gnieź-
nieński. Uposażenia klasztoru dokonał ze swoich
dóbr rodowych, a nie biskupich. Na rzecz powstają-
cego klasztoru oddany został prywatny kościół,
z którego zachował się do dziś fragment zachodniej
części z emporą możnowładczą.
Dokument fundacyjny wydany w 1153 r. o pla-
nach misji na Rusi nie wspomina. Wymienia powo-
dy natury religijnej; oczywiste też są, choć nie
wymienione w dokumencie, względy prestiżowe.
Wykaz nadań dla zakładanego klasztoru poprzedził
arcybiskup cytatem z psalmu 25, 8 7AmA pięłuo
To/u a twogo z /uze/we /uA/zzA/zzA o/z waty two/A/ z/zz-
Az/ąc... Fragmentu tego psalmu użył Wincenty Ka-
dłubek charakteryzując postać płockiego biskupa
Aleksandra z Malonne^, a ponownie został on zacy-
towany na fryzie zewnętrznym kaplicy Zygmuntow-
skiej na WaweluA Ma on ogólne eklezjologiczne
znaczenie, ale nabiera też nieledwie konkretnego
architektonicznego sensu, gdy fundator solennie
zapowiada:.../zaAęp/zz'e w/ATne/ z wywAuzouyc/z msz
mzozzowzcA w TryyZ/rc/z [Brzeźnicy - Jędrzejowie]
goWr/nowZA/?? rzeA/uyuz z /zaóoż/zyzu g/wg/7 Zc/7/c/77
wz/z/AsA T/o Togo g/mAytek, zz/zo.sożgo go z zoogo-
Azyć. Miał arcybiskup Janik świadomość znaczenia
tej fundacji: oto nowy zakon symbolizujący odno-
wienie Kościoła przychodzi do zarządzanego przez
niego Kościoła polskiego. Dokument wydaje w peł-
nym majestacie swojej godności jako o/r/zzAgAco-
gu/y To/o/zozoz/zz. Temu odnowieniu instytucji odpo-
wiada też wizja Nowego Kościoła pojętego
architektonicznie, na co odwołanie do psalmu 25
wyraźnie wskazuje. Gwarancję wypełnienia zgod-
nych z nową regułą zasad życia klasztornego dawała
grupa mnichów przybywających z matecznika tej
odnowy - Burgundii; na ich barki złożona została
odpowiedzialność by idea Nowego Kościoła zreali-
zowana została we właściwym kształcie architekto-
nicznym. Wizyta mistrza Acharda zapewne w 1147
r. w Małopolsce załatwiała dwie sprawy: wręczenie
dostojnikom polskim wezwania Bernarda z Cla-
irvaux do udziału w wyprawie krzyżowej oraz wizy-
tację miejsca założenia pierwszego klasztoru cyster-
skiego w Polsce. Jego zaangażowanie w budowę
Warszawa 2004, s. 70.
^ Stanisław MOSSAKOWSKI, AAg/Au Zyg/7/M/?AwAu
(7575 - 7535/ TrońAwa(y^ a7*(y-$(ycz/7a Z /AAowa /uau-
zoAi//7/ łróA Zyg/77M/77<3 7, Warszawa 2007, s. 332.