DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Bernhardt, Katja: Inwentaryzacja zabytków sztuki między nauką i polityką: Prusy Zachodnie i Wolne Miasto Gdańsk
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34904#0271
263
KATJA BERNHARDT
Zr7ńwA*Ótt' .S'ZCA?'
w^Jzy natrłą z ^o//7)'AY/.'
E7i/,si' Z(/ć7?o<;//7/'e /' Rb//7c Afńr.szo G&zrAł*
"W"nwentaryzacja pojmowana jako specyEczna dyscyplina pomocnicza nauk o sztuce,
] ma za przedmiot poznania zabytki sztuki występujące na określonym terenie. Takie
założenie stwarza sugestię, iż zmierza ona do kompletnego i neutralnego, a więc
obiektywnego, udokumentowania ich zasobu. Jednak nawet pobieżny rzut oka na treść
tomów inwentarzy, w których opublikowane zostały wyniki prac inwentaryzacyjnych wy-
konywanych w łatach 1879-1945 na objętych niniejszymi rozważaniami obszarach, no-
szących kolejno miano Prowincji Prusy Zachodnie (Provinz Westpreuben) Cesarstwa
Niemiec, Wolnego Miasta Gdańska (Freie Stadt Danzig) i Okręgu Trzeciej Rzeszy
Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig Westpreuben), budzić może w tej kwestii
wątpliwości. Pozostawia on mianowicie przeciwne wrażenie, że przedsięwzięcia, których
zadanie polegać miało programowo tylko na podsumowaniu i usystematyzowaniu wiedzy
na temat objętych nimi zabytków, nie były wolne od powiązań z panującą w danej chwili
sytuacj ą polityczną.
Punktem wyjścia dla niniejszego opracowania są wyniki badań, które wskazują wyraź-
nie na przemiany, jakim od początku wieku XIX podlegały stopniowo sposoby definiowa-
nia pojęcia zabytek, a także pojęcia opieka nad zabytkami. Także one nie pozostawały bez
wpływu na ewolucję poglądów na temat systematycznej inwentaryzacji zabytków*.
Historycznym wydarzeniem, które stanowi punkt wyjścia dla rozważań będących treściąniniejszego opracowania, jest
restytucja Prowincji Prusy Zachodnie w roku 1878. Dokonano jej w ramach kolejnego przekształcenia struktury admi-
nistracyjnej obszarów, które zostały inkorporowane do Królestwa Prus w wyniku ł i H rozbioru Polski w latach 1772
i 1793. Umiejscawiając poszczególne wątki tych rozważań w ramach kolejnych etapów uznano za słuszne żeby posłu-
żyć się obowiązującym w danym czasie nazewnictwem geograficzno-historycznym i polityczno administracyjnym. Wy-
dawało się to bowiem konieczne dla wykazania ścisłego powiązania akcji inwentaryzacji zabytków, z funkcjonującymi
kolejno na tym terenie strukturami państwowymi i ogniwami ich terenowej administracji. Uznano ponadto, że postępowa-
nie takie ułatwi rozpatrywanie problemów regionalnej samoświadomości w kontekście historycznych realiów. (Redakcja)
' Ogólny pogląd na przebieg rozwoju inwentaryzacji zabytków, przede wszystkim w Niemczech, wyrobić sobie można
na podstawie następujących publikacji: Emst POLACZEK, „Die Denkmaler-Inventarisation in Deutschland",
DeuAcAg Ge^cAłcAAb/ńftgr, 1 (1900), s. 270-290; id., „Der Fortgang der Denkmaler-Inventarisation", DgMAcAe Gu-
3 (1902), s. 137-144; Hermann LEZIUS, ń? Rugr^/T GasrAtcA-
tu Mur/ neAsY gayerzAcAe/r M?7<7 Rro/YńiMngg/r aG
Gayetzge&^g gegeu <ń'g łErMn^rańnwg O/lsrAa/lg'? M"<7 /<377Ac/7a/?ń<7i
wrmgg/7&/7 Ggg677&/7, Berlin, 1908, s. 35-42; Paul Ortwin RAVE, „Anfange und Wege der deutschen Inventarisation",
KATJA BERNHARDT
Zr7ńwA*Ótt' .S'ZCA?'
w^Jzy natrłą z ^o//7)'AY/.'
E7i/,si' Z(/ć7?o<;//7/'e /' Rb//7c Afńr.szo G&zrAł*
"W"nwentaryzacja pojmowana jako specyEczna dyscyplina pomocnicza nauk o sztuce,
] ma za przedmiot poznania zabytki sztuki występujące na określonym terenie. Takie
założenie stwarza sugestię, iż zmierza ona do kompletnego i neutralnego, a więc
obiektywnego, udokumentowania ich zasobu. Jednak nawet pobieżny rzut oka na treść
tomów inwentarzy, w których opublikowane zostały wyniki prac inwentaryzacyjnych wy-
konywanych w łatach 1879-1945 na objętych niniejszymi rozważaniami obszarach, no-
szących kolejno miano Prowincji Prusy Zachodnie (Provinz Westpreuben) Cesarstwa
Niemiec, Wolnego Miasta Gdańska (Freie Stadt Danzig) i Okręgu Trzeciej Rzeszy
Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig Westpreuben), budzić może w tej kwestii
wątpliwości. Pozostawia on mianowicie przeciwne wrażenie, że przedsięwzięcia, których
zadanie polegać miało programowo tylko na podsumowaniu i usystematyzowaniu wiedzy
na temat objętych nimi zabytków, nie były wolne od powiązań z panującą w danej chwili
sytuacj ą polityczną.
Punktem wyjścia dla niniejszego opracowania są wyniki badań, które wskazują wyraź-
nie na przemiany, jakim od początku wieku XIX podlegały stopniowo sposoby definiowa-
nia pojęcia zabytek, a także pojęcia opieka nad zabytkami. Także one nie pozostawały bez
wpływu na ewolucję poglądów na temat systematycznej inwentaryzacji zabytków*.
Historycznym wydarzeniem, które stanowi punkt wyjścia dla rozważań będących treściąniniejszego opracowania, jest
restytucja Prowincji Prusy Zachodnie w roku 1878. Dokonano jej w ramach kolejnego przekształcenia struktury admi-
nistracyjnej obszarów, które zostały inkorporowane do Królestwa Prus w wyniku ł i H rozbioru Polski w latach 1772
i 1793. Umiejscawiając poszczególne wątki tych rozważań w ramach kolejnych etapów uznano za słuszne żeby posłu-
żyć się obowiązującym w danym czasie nazewnictwem geograficzno-historycznym i polityczno administracyjnym. Wy-
dawało się to bowiem konieczne dla wykazania ścisłego powiązania akcji inwentaryzacji zabytków, z funkcjonującymi
kolejno na tym terenie strukturami państwowymi i ogniwami ich terenowej administracji. Uznano ponadto, że postępowa-
nie takie ułatwi rozpatrywanie problemów regionalnej samoświadomości w kontekście historycznych realiów. (Redakcja)
' Ogólny pogląd na przebieg rozwoju inwentaryzacji zabytków, przede wszystkim w Niemczech, wyrobić sobie można
na podstawie następujących publikacji: Emst POLACZEK, „Die Denkmaler-Inventarisation in Deutschland",
DeuAcAg Ge^cAłcAAb/ńftgr, 1 (1900), s. 270-290; id., „Der Fortgang der Denkmaler-Inventarisation", DgMAcAe Gu-
3 (1902), s. 137-144; Hermann LEZIUS, ń? Rugr^/T GasrAtcA-
tu Mur/ neAsY gayerzAcAe/r M?7<7 Rro/YńiMngg/r aG
Gayetzge&^g gegeu <ń'g łErMn^rańnwg O/lsrAa/lg'? M"<7 /<377Ac/7a/?ń<7i
wrmgg/7&/7 Ggg677&/7, Berlin, 1908, s. 35-42; Paul Ortwin RAVE, „Anfange und Wege der deutschen Inventarisation",