DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Sobczyńska-Szczepańska, Mirosława: Kościoł i klasztor trynitarzy w Teofilpolu: na marginesie książki "Andrzeja Betleja: Sibi, deo, posteritati"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0239
RECENZJE
233
zamieścił w rozdziale poświęconym rezydencjom
Jabłonowskiego*^.
Jak już wspomniano, „fabryka" klasztoru została
rozpoczęta w r. 1742. Data jej zakończenia nie jest
znana. Budowla posiadała cztery skrzydła o zróżni-
cowanej długości i ilości kondygnacji, zgrupowane
wokół małego, prostokątnego dziedzińca (il. 6 i 7).
Najdłuższe, dwukondygnacyjne skrzydło, o ukła-
dzie półtoratraktowym, miało charakter mieszkalny:
znajdowały się w nim cele zakonników o jednej lub
dwu izbach, oraz - w części wychodzącej poza ob-
rys czworoboku-kloaki i klatka schodowa. Kolejny
bok klasztoru tworzyła dwukondygnacyjna kaplica.
Dziedziniec zamykały dwa krótkie, parterowe,
półtoratraktowe skrzydła z pomieszczeniami prze-
znaczonymi do wspólnego użytku. Licząca 13 osi
frontowa elewacja najdłuższego skrzydła była opię-
ta pilastrami w wielkim porządku, nałożonymi
na płaski gzyms międzykondygnacyjny (il. 8). Po-
zostałe elewacje nie posiadały artykulacji porządko-
wej^.
Na początku r. 1777 do kaplicy klasztornej zo-
stały przeniesione nabożeństwa z grożącej zawale-
niem świątyni, którą - za zgodą jej kolatora Józefa
Aleksandra Jabłonowskiego i władz diecezjalnych -
rozebrano. Jednocześnie trynitarze położyli funda-
menty pod nowy kościół, jednak wkrótce musieli
przerwać budowę, gdyż spadkobiercy Józefa Alek-
sandra (zm. 1 III 1777) odmówili im materialnego
wsparcia^. Podjęta ponownie około r. 1804^ „fa-
bryka" posuwała się bardzo powoli, a następnie zo-
stała zaniechana, o czym świadczy wzmianka
^ Ibid., s. 223, il. 159.
- * Por. opis klasztoru pióra J. M. Giżyckiego sporządzony
na podstawie „wizyty" z r. 1802 w GIŻYCKI [WOŁY-
NIAK], op. cit., s. 464: „ Klasztor [...] stal na południe,
w poprzek kaplicy, o piętrze, obok zaś kaplicy, na zachód
i wschód, bez piętra, gontami pokryty, z dachem butwieją-
cym (w 1802 r.); cel mieszkalnych 11, na dole i górze,
refektarz na dole i spiżarnie; biblioteka, z cel zrobiona, na
górze; oratorium i infinneryi nie było".
^ Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, HdzYntzo ... 7797,
k. 23r. Według J. M. Giżyckiego kościół fundacji Jabło-
nowskiej został rozebrany w r. 1780. Zob. GIŻYCKI
[WOŁYNIAK], op. cit., s. 463.
6° Niewielkie sumy przeznaczone na „fabrykę" kościoła
w 1. 1804-1819 zostały odnotowane są w księdze wydat-
ków klasztoru. Zob. Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 77,
księga sznurowa klasztoru trynitarzy w Teofilpolu, k. 88r.-
133r.
powtarzająca się w „wizytach" z lat 1826-1829: Ko-
dczó/ zad nowy fast wypwowadzozzy z zzzz-zzuz za gzyzzzj
do pa/ oCzezz wyźyzyc/z pwzez yazzzyc/? AW 7ry77z7a-
7*zow a/e d/a zzzedojtatłzz dotądyeyzcze 77/e z-zCozźczo-
zzy6f Była to trójnawowa, transeptowa bazylika
o krótkim, dwuprzęsłowym korpusie i jednoprzęsło-
wym, prosto zamkniętym prezbiterium, flankowa-
nym przez skomunikowane z nim zakrystię
i skarbiec; budowlę poprzedzała prostokątna kruch-
ta, umieszczona na jej wzdłużnej osi. Po kasacie
klasztoru teofilpolskiego w r. 1832 kaplica klasztor-
na nadal pełniła funkcję świątyni parafialnej. Gdy
w r. 1841 budynki potrynitarskie spłonęły, nabożeń-
stwa zostały przeniesione do cmentarnej kaplicy
p.w. św. Rocha, ufundowanej przez Teofilę Jabło-
nowską w r. 1744. W r. 1847 wzniesiono mały ko-
ściółek, usytuowany prostopadle do głównego
skrzydła klasztoru (jedynego, którego nie rozebrano
po pożarze)^*. Założona na planie prostokąta, jed-
nonawowa budowla, o krótszych elewacjach zwień-
czonych schodkowymi szczytami, była przekryta
dwuspadowym dachem z ośmioboczną wieżyczką
na sygnaturkę. Ruiny klasztoru istniały jeszcze
u schyłku w. XIX^ (il. 8 i 9). Dokładny czas ich roz-
biórki nie jest znany.
Niniejszy tekst stanowi próbę rzetelnej prezenta-
cji problemów badawczych związanych z teofilpol-
skim zespołem architektonicznym trynitarzy.
Impulsem do jego napisania był nieprawdziwy ob-
raz budowli nakreślony przez A. Betleja w oparciu
o fragmentaryczną wiedzę oraz selektywnie dobra-
ne materiały źródłowe.
6' Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 110, DpzdazzzeAodczo-
/a z Adaszżozaz AA 7fy7zdn7"zów w Teo/z/po/zz, od dzzza 7 Lz-
sżopada 7324 TZoła, do dzzza 7go MzeAąca Lzdtcpada
7327 77o/uz, k. 8r.; Ibid., Dpzdazzze 7vodcz'o/a z K/aszto/nz
Azęzy Tzywpmzów w Too/z/po/a, od d/zza 7 Lzdtopada
7327 Poła do dzzza 23. Paźdzzezazzła 7327 Poła, k. 29r. ;
Ibid., Opzdazzzo Pcdcz'o/a z Pdaszto/n/ Azgźy Tz-yzzztazzów
w 7eo/z/po/a, od dzzza 7 go TLzgdzzza 7323 znła, do dzzza
7 go UTzefzzza 7329 z-oła, k. 38r.
62 GIŻYCKI [WOŁYNIAK], op. cit., s. 463; Józef
KRZYWICKI, „Teofilpol", [w:] P/owzzzł geogz^a/zczzzy
PTo/esAEa PoPłzńgo z z'zzzzyc/z łz-a/ow j/oiEzazź^łzc/z, red.
Bronisław CHLEBOWSKI, T. 12, Warszawa 1892,
s. 297. Autorzy podają błędną informację, iż na kościół
zaadaptowano dawny refektarz klasztorny.
62 KRZYWICKI, op. cit., s. 297.
233
zamieścił w rozdziale poświęconym rezydencjom
Jabłonowskiego*^.
Jak już wspomniano, „fabryka" klasztoru została
rozpoczęta w r. 1742. Data jej zakończenia nie jest
znana. Budowla posiadała cztery skrzydła o zróżni-
cowanej długości i ilości kondygnacji, zgrupowane
wokół małego, prostokątnego dziedzińca (il. 6 i 7).
Najdłuższe, dwukondygnacyjne skrzydło, o ukła-
dzie półtoratraktowym, miało charakter mieszkalny:
znajdowały się w nim cele zakonników o jednej lub
dwu izbach, oraz - w części wychodzącej poza ob-
rys czworoboku-kloaki i klatka schodowa. Kolejny
bok klasztoru tworzyła dwukondygnacyjna kaplica.
Dziedziniec zamykały dwa krótkie, parterowe,
półtoratraktowe skrzydła z pomieszczeniami prze-
znaczonymi do wspólnego użytku. Licząca 13 osi
frontowa elewacja najdłuższego skrzydła była opię-
ta pilastrami w wielkim porządku, nałożonymi
na płaski gzyms międzykondygnacyjny (il. 8). Po-
zostałe elewacje nie posiadały artykulacji porządko-
wej^.
Na początku r. 1777 do kaplicy klasztornej zo-
stały przeniesione nabożeństwa z grożącej zawale-
niem świątyni, którą - za zgodą jej kolatora Józefa
Aleksandra Jabłonowskiego i władz diecezjalnych -
rozebrano. Jednocześnie trynitarze położyli funda-
menty pod nowy kościół, jednak wkrótce musieli
przerwać budowę, gdyż spadkobiercy Józefa Alek-
sandra (zm. 1 III 1777) odmówili im materialnego
wsparcia^. Podjęta ponownie około r. 1804^ „fa-
bryka" posuwała się bardzo powoli, a następnie zo-
stała zaniechana, o czym świadczy wzmianka
^ Ibid., s. 223, il. 159.
- * Por. opis klasztoru pióra J. M. Giżyckiego sporządzony
na podstawie „wizyty" z r. 1802 w GIŻYCKI [WOŁY-
NIAK], op. cit., s. 464: „ Klasztor [...] stal na południe,
w poprzek kaplicy, o piętrze, obok zaś kaplicy, na zachód
i wschód, bez piętra, gontami pokryty, z dachem butwieją-
cym (w 1802 r.); cel mieszkalnych 11, na dole i górze,
refektarz na dole i spiżarnie; biblioteka, z cel zrobiona, na
górze; oratorium i infinneryi nie było".
^ Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 109, HdzYntzo ... 7797,
k. 23r. Według J. M. Giżyckiego kościół fundacji Jabło-
nowskiej został rozebrany w r. 1780. Zob. GIŻYCKI
[WOŁYNIAK], op. cit., s. 463.
6° Niewielkie sumy przeznaczone na „fabrykę" kościoła
w 1. 1804-1819 zostały odnotowane są w księdze wydat-
ków klasztoru. Zob. Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 77,
księga sznurowa klasztoru trynitarzy w Teofilpolu, k. 88r.-
133r.
powtarzająca się w „wizytach" z lat 1826-1829: Ko-
dczó/ zad nowy fast wypwowadzozzy z zzzz-zzuz za gzyzzzj
do pa/ oCzezz wyźyzyc/z pwzez yazzzyc/? AW 7ry77z7a-
7*zow a/e d/a zzzedojtatłzz dotądyeyzcze 77/e z-zCozźczo-
zzy6f Była to trójnawowa, transeptowa bazylika
o krótkim, dwuprzęsłowym korpusie i jednoprzęsło-
wym, prosto zamkniętym prezbiterium, flankowa-
nym przez skomunikowane z nim zakrystię
i skarbiec; budowlę poprzedzała prostokątna kruch-
ta, umieszczona na jej wzdłużnej osi. Po kasacie
klasztoru teofilpolskiego w r. 1832 kaplica klasztor-
na nadal pełniła funkcję świątyni parafialnej. Gdy
w r. 1841 budynki potrynitarskie spłonęły, nabożeń-
stwa zostały przeniesione do cmentarnej kaplicy
p.w. św. Rocha, ufundowanej przez Teofilę Jabło-
nowską w r. 1744. W r. 1847 wzniesiono mały ko-
ściółek, usytuowany prostopadle do głównego
skrzydła klasztoru (jedynego, którego nie rozebrano
po pożarze)^*. Założona na planie prostokąta, jed-
nonawowa budowla, o krótszych elewacjach zwień-
czonych schodkowymi szczytami, była przekryta
dwuspadowym dachem z ośmioboczną wieżyczką
na sygnaturkę. Ruiny klasztoru istniały jeszcze
u schyłku w. XIX^ (il. 8 i 9). Dokładny czas ich roz-
biórki nie jest znany.
Niniejszy tekst stanowi próbę rzetelnej prezenta-
cji problemów badawczych związanych z teofilpol-
skim zespołem architektonicznym trynitarzy.
Impulsem do jego napisania był nieprawdziwy ob-
raz budowli nakreślony przez A. Betleja w oparciu
o fragmentaryczną wiedzę oraz selektywnie dobra-
ne materiały źródłowe.
6' Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 110, DpzdazzzeAodczo-
/a z Adaszżozaz AA 7fy7zdn7"zów w Teo/z/po/zz, od dzzza 7 Lz-
sżopada 7324 TZoła, do dzzza 7go MzeAąca Lzdtcpada
7327 77o/uz, k. 8r.; Ibid., Dpzdazzze 7vodcz'o/a z K/aszto/nz
Azęzy Tzywpmzów w Too/z/po/a, od d/zza 7 Lzdtopada
7327 Poła do dzzza 23. Paźdzzezazzła 7327 Poła, k. 29r. ;
Ibid., Opzdazzzo Pcdcz'o/a z Pdaszto/n/ Azgźy Tz-yzzztazzów
w 7eo/z/po/a, od dzzza 7 go TLzgdzzza 7323 znła, do dzzza
7 go UTzefzzza 7329 z-oła, k. 38r.
62 GIŻYCKI [WOŁYNIAK], op. cit., s. 463; Józef
KRZYWICKI, „Teofilpol", [w:] P/owzzzł geogz^a/zczzzy
PTo/esAEa PoPłzńgo z z'zzzzyc/z łz-a/ow j/oiEzazź^łzc/z, red.
Bronisław CHLEBOWSKI, T. 12, Warszawa 1892,
s. 297. Autorzy podają błędną informację, iż na kościół
zaadaptowano dawny refektarz klasztorny.
62 KRZYWICKI, op. cit., s. 297.