Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (73.2011)

RECENZJE

237

wielokrotnie podkreśla, iż miał on przemożny
wpływ na światopogląd ordynata, a w konsekwencji
także na zakorzenione w nim decyzje, które podej-
mował już jako ukształtowany rodzic, gospodarz
i polityk.
Relacjonując wydarzenia młodzieńczych lat Za-
moyskiego Autor wskazuje na trzy wydarzenia, któ-
re w znacznej mierze zdeterminowały dalsze życie
ordynata: poślubienie Zofii Czartoryskiej, córki Iza-
beli z Flemmingów i Adama Jerzego Czartoryskich,
przedwczesną śmierć brata Aleksandra, która wią-
zała się z koniecznością objęcia przez Stanisława
Kostkę obowiązków ordynata oraz polityczne decy-
zje z lat 1809-1830, które zmusiły go później do
emigracji. Już w pierwszym rozdziale książki poja-
wia się też, przewijający się przez kolejne części,
motyw zagranicznych podróży Zamoyskiego. Autor
szczegółowo rekonstruuje trasę jego pierwszego
wojażu - osiemnastomiesięcznego GAmuf z łat
1790-1791, jak też późniejszych wypraw, które sy-
tuuje w kontekście planowanych przez ordynata za-
mówień architektonicznych i działań zmierzających
w stronę podniesienia poziomu przemysłu i rolnic-
twa we własnych dobrach. Szczególnego wydźwię-
ku nabierają w tym kontekście zwłaszcza wizyty
w Anglii, uznawanej wówczas za kraj wzorcowy je-
śli chodzi o realizowanie postulatów z tego zakresu.
Problematyka drugiego rozdziału zogniskowana
została wokół funkcjonowania domu Stanisława
Kostki. Przywołując wspomnienia z epoki Autor
przybliża czytelnikom zarówno codzienne, jak i od-
świętne życie w warszawskim Pałacu Błękitnym,
którego nieodzownym elementem były uroczyste,
często zamknięte bale, skupiające najważniejszych
przedstawicieli ówczesnej władzy i elity intelektual-
nej. W tej części książki Autor poświęca szczegól-
nie dużo uwagi organizacji oraz wydatkom dworu
Zamoyskiego, podróżom zagranicznym 12. ordyna-
ta i jego rodziny, jak też wychowaniu i edukacji po-
tomstwa. Rozważania swe uzupełnia przy tym
o zwięzłe, biograficzne informacje na temat każde-
go z dziesięciorga dzieci Stanisława Kostki i Zofii
z Czartoryskich.
W kolejnej, trzeciej, części opracowania, z prze-
strzeni życia prywatnego Ajewski przenosi się w sfe-
rę publicznej działalności obojga Zamoyskich. Dużo
miejsca poświęca tu żonie ordynata, która aktywnie
uczestniczyła w życiu intelektualnym Księstwa War-
szawskiego i Królestwa Polskiego, jak też była
zaangażowana w działalność o charakterze charyta-
tywnym. Zofia brała udział w spotkaniach działają-
cego w latach 1814-1819 Towarzystwa Iksów,
skupiającego recenzentów teatralnych, publikują-
cych krytyczne omówienia spektakli na łamach sto-
łecznych gazet, jej ówczesny dom, Pałac Błękitny,
był miejscem salonów literackich konkurujących

z podobnymi spotkaniami organizowanymi w war-
szawskich pałacach, a także często domem ówcze-
snej elity intelektualnej - mieszkali tam m.in. Józef
Korzeniowski, Feliks Bernatowicz i Krystyn Lach
Szyrma. Z osobą Zofii z Czartoryskich silnie zwią-
zana jest też historia powstania Warszawskiego
Towarzystwa Dobroczynności, którego była inicja-
torką. Jego działania, skupione na leczeniu chorych
oraz na opiece nad żebrakami, finansowane były ze
składek społecznych, a także dzięki okolicznościo-
wym uroczystościom charytatywnym, balom i spo-
tkaniom, w organizacji których Zofia brała czynny
udział. To skądinąd dzięki staraniom ordynatowej,
potrafiącej zjednać sobie cara Aleksandra I, Towa-
rzystwo pozyskało też stałą siedzibę w zespole za-
budowań karmelitanek bosych przy Krakowskim
Przedmieściu.
Stanisław Kostka, podobnie jak żona zaangażo-
wany w działalność Towarzystwa Dobroczynności,
więcej czasu i energii poświęcał działalności Towa-
rzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, do które-
go został przyjęty w 1811 roku, a przede wszystkim
zaś działaniom Towarzystwa Gospodarczo-Rolni-
czego. Praca w tym organie - od 1815 roku, po od-
nowieniu działalności towarzystwa, na stanowisku
prezesa - wiązała się skądinąd z zainteresowaniami
Zamoyskiego i realizowanymi przez niego we wła-
snych dobrach przedsięwzięciami rolniczo-przemy-
słowymi. Popchnęły one Stanisława Kostkę także
w stronę innych inicjatyw: działalności w obrębie
Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego oraz powo-
łania do życia w 1825 roku Towarzystwa Wyrobów
Zbożowych. Zamoyski zaangażowany był w więk-
szość projektów istotnych dla ówczesnej polityki
i ekonomi; należały do nich m.in. prace w Komisji
do Dyrekcji Biletów Kasowych Księstwa Warszaw-
skiego, a także szeroko zakrojona działalność na
płaszczyźnie edukacji w centralnych władzach
oświatowych Księstwa Warszawskiego i Królestwa
Polskiego (m.in. w Dyrekcji Edukacji Narodowej,
a po upadku Księstwa Warszawskiego także w Wy-
dziale Oświecenia Narodowego i Spraw Wyznanio-
wych i Religijnych, działającym w ramach Rządu
Tymczasowego oraz w ramach Komisji Rządowej
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).
Wraz z czwartym rozdziałem rozpoczyna się
główna część książki, w której Ajewski ukazuje Sta-
nisława Kostkę Zamoyskiego na trzech głównych
płaszczyznach jego działalności: jako wybitnego
mecenasa i kolekcjonera, zarządcę dóbr Ordynacji,
nastawionego na ich wszechstronny rozwój, wpro-
wadzanie innowacji technicznych i podniesienie
płynącego z nich dochodu, a w końcu jako polityka.
Problematyce związanej z kolekcjonerstwem, mece-
natem artystycznym oraz naukowym, jak też działal-
nością 12. ordynata na płaszczyźnie kultury poświę-