Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (73.2011)

238

RECENZJE

cony został rozdział czwarty. Wyłania się z niego
obraz Stanisława Kostki jako wybitnego mecenasa,
sprawującego opiekę nad artystami i ludźmi nauki,
zaangażowanego w prace nad tak pomnikowymi
przedsięwzięciami, jak wydanie óYowmłu Języku
Puckiego Stanisława Bogumiła Lindego, pozyski-
wanie środków na restaurację Wawelu czy usypanie
Kopca Kościuszki. Autor nie pomija tu też żony or-
dynata, szczególnie zainteresowanej życiem teatral-
nym, amatorki rozmiłowanej w muzyce i grającej na
klawikordzie, kompozytorki wspierającej młodego
Chopina.
Ajewski szczegółowo omawia opracowywane
i zrealizowane na zlecenie Zamoyskiego projekty
architektoniczne, budowy oraz przebudowy rezy-
dencji w Zamościu, Klemensowie, Podzamczu i w
Warszawie, budowy szkół oraz szpitali (w Szcze-
brzeszynie), jak też przebudowy i wyposażanie
wnętrz kościołów (w Magnuszewie, Józefowie Or-
dynackim, Wielączy, Maciejowicach). Wiele miej-
sca poświęca działalności Zamoyskich w zakresie
sztuki ogrodowej - pracom nad ogrodem przy rezy-
dencji w Zamościu, ogrodem w Podzamczu i par-
kiem w Zwierzyńcu, jak też nad założeniem parku
angielskiego w Klemensowie. Wspomina także
o wielu licznych mniejszych pracach podejmowa-
nych w dobrach ordynata - np. rekonstrukcji pomni-
ków, fundacjach nagrobków i mniejszych form
komemoratywnych. Do tego dobrze rozpoznanego
w literaturze naukowej zagadnienia Ajewski wpro-
wadza niezauważone dotąd materiały archiwalne,
które uzupełniają naszą wiedzę na temat kształtu
i charakteru planowanych prac m.in. przy pałacu
w Zamościu i Klemensowie.
Znaczną część tego rozdziału zajmuje kwestia
gromadzonej przez Zamoyskich kolekcji książek
oraz dzieł sztuki. Dużo uwagi Autor poświęca dwóm
przedsięwzięciom ordynata - wystawieniu gmachu
bibliotecznego oraz zorganizowaniu domowego mu-
zeum - które miały istotne znaczenie nie tylko
w kontekście budowania prestiżu rodu, ale przede
wszystkim w ramach patriotycznego programu
kształtowania zbiorów na ówczesnych ziemiach pol-
skich. Na ich potrzeby specjalnie przebudowano
i urządzono odpowiednie pomieszczenia - budynek
biblioteczny oraz tzw. „galerię muzealną", połączo-
ną z korpusem pałacu. Szczególnie ważny jest
w rozważaniach Ajewskiego wątek powołania do
życia biblioteki ordynackiej, będącej spadkobier-
czynią Książnicy Zamojskiej, a także częściową
przynajmniej realizacją planów Stanisława Kostki
i Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, których zwień-
czeniem miało być połączenie dwóch wielkich zbio-
rów i utworzenie biblioteki o charakterze narodowym.
Tych zamierzeń nie pozwoliły zrealizować wydarze-
nia polityczne, jednak mimo tego Stanisławowi

Kostce udało się nadać ramy instytucjonalne Książ-
nicy i stworzyć w warszawskim Pałacu Błękitnym
jedną z trzech istniejących wówczas w Warszawie
bibliotek fundacyjnych. Zdołał on uporządkować
nie tylko rodzinne zbiory biblioteczne - stałe zresz-
tą przez niego uzupełniane - ale także archiwum
rodowe. W Pałacu Błękitnym założył też muzeum,
gromadzące rozproszone pamiątki rodzinne i narodo-
we, dzieła sztuki oraz różnego rodzaju inne obiekty,
jak numizmaty, militaria czy zbioiy etnograficzne.
Autor pokrótce omawia je, wskazując też na metody
kształtowania kolekcji.
W piątym rozdziale Ajewski podejmuje kwestię
działalności Stanisława Kostki Zamoyskiego na
płaszczyźnie rozwoju szkolnictwa w dobrach Ordy-
nacji. Zawarte w tej części rozważania to najbardziej
interesujący i najlepszy fragment książki. Autor,
przychylając się do wniosków dotychczasowych ba-
daczy zagadnienia, podkreśla ogromne zasługi Za-
moyskiego dla rozwoju szkolnictwa w Zamościu,
który po I rozbiorze pozbawiony został Akademii,
w miejsce której powołano do życia Liceum Kró-
lewskie, Gimnazjum Zamojskie, a następnie Szkołę
Wojewódzką im. Zamoyskich. Jego działania zmie-
rzały w stronę uczynienia z rodowego miasta istot-
nego ośrodka naukowego - na jego polecenie
wyremontowano budynki szkolne i unowocześnio-
no działającą tam drukarnię. Ordynat konsekwent-
nie wzbogacał bibliotekę, otworzył laboratorium
chemiczne, tzw. muzeum fizyczne oraz klasę rysun-
ku i budownictwa, swoistą „szkołę politechniczną",
jak też wspierał tłumaczenie i wydawanie podręcz-
ników. Po przejęciu w 1809 roku budynków szkol-
nych na koszary wojskowe i likwidacji szkoły,
placówkę - wówczas prywatną szkołę wydziałową,
a od roku szkołnego 1820/1821 wojewódzką, całko-
wicie finansowaną przez Zamoyskiego, sprawujące-
go funkcję wieczystego kuratora - otwarto ponownie
w 1811 r. w Szczebrzeszynie. W łatach 1819-1822
powstały tam nowe zabudowania szkolne, nieco
później także ogród botaniczny, a sama placówka
zaopatrzona została w stosowne zbiory naukowe
i biblioteczne. Ajewski szczegółowo opisuje stan
szkoły, jak też jej perypetie po powstaniu listopado-
wym. Zamoyski aktywnie realizował, wysunięty
przez Stanisława Kostkę Potockiego, postulat zakła-
dania i wspierania szkół elementarnych, a jego zain-
teresowania tymi kwestiami, jak wskazuje Autor,
zbiegły się w czasie z pełnioną przez niego funkcją
prezesa senatu Królestwa Polskiego i pracami we
władzach oświatowych. Do istotnych, a zarazem
wyjątkowych działań Zamoyskiego, należało propa-
gowanie zakładania szkół specjalistycznych, kształ-
cących potrzebnych w dobrach pracowników
rolnych. Przynajmniej od 1818 r., w Maciejowicach,
działała szkoła praktycznego rolnictwa zwana