DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Karpowicz, Mariusz: Wileńska odmiana architektury XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0381
371
MARIUSZ KARPOWICZ
JLJeńsLa oc/tmcmu <a/z/z/'tcJzz//y A17/7 w/cft/ * *
a terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, w szerokim promieniu od Wilna, ist-
] ! niała w wieku XVIII swoista odmiana architektury. Badacze polscy byli tego
i świadomi już od bardzo dawna, a najdobitniej o tym pisali Marian Morelowski*
i Piotr Bohdziewicz-. Z właściwą sobie subtelnością i zmysłem do syntezy również Wła-
dysław Tatarkiewicz próbował określić cechy charakterystyczne dla tej odmianyh Dziś
już nikt nie ma wątpliwości, że różni się ona od całej Europy bardzo szczególnym połą-
czeniem niezwykłej prostoty planu, zwykle prostokątnego, czasem z transeptem, z wieża-
mi niesłychanej smukłości, o wielu, coraz zwężających się uskokowo, ażurowych
kondygnacjach. Na dodatek stosuje ona otwory i luki wykrojowe oraz charakterystyczne,
wąskie nisze dekoracyjne, wycinane w fasadach w cieście muru.
Jednakże największy wpływ na opinie o tym fenomenie wywarły prace Stanisława
Lorentza, autora monografii wileńskiego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza oraz dwóch
prób syntezy^. Sekundował mu litewski uczony Vladas Drema, równie zaciekły piewca
tegoż Glaubitza^. W ostatnim dwudziestoleciu najistotniejsze słowo należy do Jerzego
Kowalczyka, najwybitniejszego specjalisty od XVIII w.^ Trzeba także wymienić dwie po-
zycje generalne: Andrzeja J. Baranowskiego o nurtach, fazach i centrach'', oraz Aleksan-
dry Aleksandraviciute o wystrojach kościelnych^.
' Tekst niniejszy jest skrótem dwóch referatów wygłoszonych w IS PAN, w dniach 23 III 2010 oraz 4 X 2010. Za względu
na ograniczenie miejsca musiała wypaść cała wielka partia, poświęcona genezie cech charakterystycznych wileńskiej od-
miany. Znajdzie się ona, oraz pełna argumentacja wszystkich innych części, w przygotowywanym wydaniu książkowym.
' Marian MORELOWSKI, Zazys ształz wJgzńłig/ z yz^zgwoJn/Ecnz yo za/ytłacń zntęJzy A/gznncw o Dźwmą, Wilno
1939; id., ZTzaczgm'g óaroG wJcńsłtcgo ATJ/TstM/gcta, Wilno 1940.
* Piotr BOHDZIEWICZ, „O istocie i genezie baroku wileńskiego z drugiej i trzeciej ćwierci XVIII wieku", Prace Jełc/Y
AistorJ VtaE TPA w JHYnte III, 1938/1939, s. 175-217.
^ Władysław TATARKIEWICZ, „Dwa baroki krakowski i wileński", Pr%gg Konns/Y AAtonY óztałt VIII, cz. 2, 1946,
s. 183-223, szczeg. s. 221-222.
^ Stanisław LORENTZ, Jan Krzysztof G/anó/tz, arcAttełt w JgńsEATTTT w. AYatgrfaTy Jo ófogra/J z twórczości, Warsza-
wa, 1937; id., Materia/y Jo ńtstorJ wJgńsłtg/ arc/Jtcłta/y óarołowc/ i rołołowc/, Warszawa 1989, oraz wersja skróco-
na: id., „O architekturze wileńskiej", PJYetyn AAtorii óztMłz, LV: 1993, nr 2-3, s. 153-166.
^ Vladas DREMA, EJnfaas V Jono óaźnycfa, Vilnius 1997.
6 Jerzy KOWALCZYK, „Późnobarokowa architektura Wilna i jej europejskie związki", Pta/gtyn AAtoznY óztałt
LV: 1993, nr 2-3, s. 173-188; id., „Guarino Guarini a późnobarokowa architektura w Polsce i na Litwie", Kwarta/nik
Jrc/Jtełtary i LróanAtyE XLII: 1997, nr 3, s. 179-200; id., „Świątynie barokowe w Wilnie", [w:] RJcńsła arc/nte/Ja-
ra sałra/aa Jofy óaroła. Dewastac/a i rgstanrac/a, Marburg - Warszawa 2005, s. 15-36, tamże literatura.
^ Andrzej J. BARANOWSKI, „Nurty, fazy i centra barokowej architektury sakralnej w Wielkim Księstwie Litewskim",
PJJctyn Atsto/iY' Ózta/J XLVI: 1984, nr 4, s. 371-392.
^ Aleksandra ALEKSANDRAVICIUTE, „Z zagadnień barokowych wyposażeń kościołów Wilna", [w:] RY/gńsła
MARIUSZ KARPOWICZ
JLJeńsLa oc/tmcmu <a/z/z/'tcJzz//y A17/7 w/cft/ * *
a terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, w szerokim promieniu od Wilna, ist-
] ! niała w wieku XVIII swoista odmiana architektury. Badacze polscy byli tego
i świadomi już od bardzo dawna, a najdobitniej o tym pisali Marian Morelowski*
i Piotr Bohdziewicz-. Z właściwą sobie subtelnością i zmysłem do syntezy również Wła-
dysław Tatarkiewicz próbował określić cechy charakterystyczne dla tej odmianyh Dziś
już nikt nie ma wątpliwości, że różni się ona od całej Europy bardzo szczególnym połą-
czeniem niezwykłej prostoty planu, zwykle prostokątnego, czasem z transeptem, z wieża-
mi niesłychanej smukłości, o wielu, coraz zwężających się uskokowo, ażurowych
kondygnacjach. Na dodatek stosuje ona otwory i luki wykrojowe oraz charakterystyczne,
wąskie nisze dekoracyjne, wycinane w fasadach w cieście muru.
Jednakże największy wpływ na opinie o tym fenomenie wywarły prace Stanisława
Lorentza, autora monografii wileńskiego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza oraz dwóch
prób syntezy^. Sekundował mu litewski uczony Vladas Drema, równie zaciekły piewca
tegoż Glaubitza^. W ostatnim dwudziestoleciu najistotniejsze słowo należy do Jerzego
Kowalczyka, najwybitniejszego specjalisty od XVIII w.^ Trzeba także wymienić dwie po-
zycje generalne: Andrzeja J. Baranowskiego o nurtach, fazach i centrach'', oraz Aleksan-
dry Aleksandraviciute o wystrojach kościelnych^.
' Tekst niniejszy jest skrótem dwóch referatów wygłoszonych w IS PAN, w dniach 23 III 2010 oraz 4 X 2010. Za względu
na ograniczenie miejsca musiała wypaść cała wielka partia, poświęcona genezie cech charakterystycznych wileńskiej od-
miany. Znajdzie się ona, oraz pełna argumentacja wszystkich innych części, w przygotowywanym wydaniu książkowym.
' Marian MORELOWSKI, Zazys ształz wJgzńłig/ z yz^zgwoJn/Ecnz yo za/ytłacń zntęJzy A/gznncw o Dźwmą, Wilno
1939; id., ZTzaczgm'g óaroG wJcńsłtcgo ATJ/TstM/gcta, Wilno 1940.
* Piotr BOHDZIEWICZ, „O istocie i genezie baroku wileńskiego z drugiej i trzeciej ćwierci XVIII wieku", Prace Jełc/Y
AistorJ VtaE TPA w JHYnte III, 1938/1939, s. 175-217.
^ Władysław TATARKIEWICZ, „Dwa baroki krakowski i wileński", Pr%gg Konns/Y AAtonY óztałt VIII, cz. 2, 1946,
s. 183-223, szczeg. s. 221-222.
^ Stanisław LORENTZ, Jan Krzysztof G/anó/tz, arcAttełt w JgńsEATTTT w. AYatgrfaTy Jo ófogra/J z twórczości, Warsza-
wa, 1937; id., Materia/y Jo ńtstorJ wJgńsłtg/ arc/Jtcłta/y óarołowc/ i rołołowc/, Warszawa 1989, oraz wersja skróco-
na: id., „O architekturze wileńskiej", PJYetyn AAtorii óztMłz, LV: 1993, nr 2-3, s. 153-166.
^ Vladas DREMA, EJnfaas V Jono óaźnycfa, Vilnius 1997.
6 Jerzy KOWALCZYK, „Późnobarokowa architektura Wilna i jej europejskie związki", Pta/gtyn AAtoznY óztałt
LV: 1993, nr 2-3, s. 173-188; id., „Guarino Guarini a późnobarokowa architektura w Polsce i na Litwie", Kwarta/nik
Jrc/Jtełtary i LróanAtyE XLII: 1997, nr 3, s. 179-200; id., „Świątynie barokowe w Wilnie", [w:] RJcńsła arc/nte/Ja-
ra sałra/aa Jofy óaroła. Dewastac/a i rgstanrac/a, Marburg - Warszawa 2005, s. 15-36, tamże literatura.
^ Andrzej J. BARANOWSKI, „Nurty, fazy i centra barokowej architektury sakralnej w Wielkim Księstwie Litewskim",
PJJctyn Atsto/iY' Ózta/J XLVI: 1984, nr 4, s. 371-392.
^ Aleksandra ALEKSANDRAVICIUTE, „Z zagadnień barokowych wyposażeń kościołów Wilna", [w:] RY/gńsła