DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:[Inhaltsverzeichnis]
DOI Kapitel:Artykuły
DOI Artikel:Lasek, Piotr; Szczepański, Seweryn [Mitarb.]: Z dziejów pewnego zastawu, czyli "zamek" Deutsch-Eylau alias "dwór" Gross-Werder
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0460
450
Piotr Lasek, Seweryn Szczepański
wojennych, kiedy to mieszkańcy Iławy opowiedzieli się przeciw zakonowi71, w związku
z czym ten postanowił wzmocnić swe panowanie nad miastem poprzez wzniesienie obron-
nej siedziby swego przedstawiciela. Nie można wszakże wykluczyć, iż do realizacji obiek-
tu doszło dopiero w XVI stuleciu (może z inicjatywy Paula Fasolta). Budowla ta, jak się
wydaje, miała odmienną formę od tej uchwyconej w 1620 r., powstała bowiem jako obiekt
o walorach obronnych. Ostateczną odpowiedź na pytanie ojej pierwotny kształt przyniosą
badania terenowe. W świetle posiadanych danych można się jednak pokusić o przedsta-
wienie hipotetycznych wersji najstarszej fazy budowlanej zamku czy też dworu obronne-
go na Wielkiej Żuławie.
Pierwsza wersja zakłada istnienie już w pierwotnej budowli obronnej dwóch domów
zamkowych, przy czym zachodni (większy) był właściwą siedzibą, wschodni zaś (mniej-
szy) pełnił funkcje magazynowe i obronne (tu być może przetrzymywano też żywy inwen-
tarz). Oba domy dzielił zapewne wąski dziedziniec. Przy takiej interpretacji realizację
z Wielkiej Żuławy należałoby łączyć z kręgiem zamków dwudomowych. Budowle o ta-
kiej dyspozycji koreluje się w rodzimej literaturze przedmiotu z wpływami architektury
luksemburskich Czech, a ich specyficzne ukształtowanie wiąże z ewolucją założeń obron-
no-mieszkalnych, w których coraz większą rolę zaczęła odgrywać potrzeba zapewnienia
wygodnej przestrzeni mieszkalnej72. Istotnie w Królestwie Czeskim już od początków
XIV w. spotykamy zamki dwudomowe, jak np. siedziba Ctibora z Koźli w Koźli (po-
wstała zapewne przed 1318 r.)73. Są to jednak zamki wyżynne, kamienne, wcześniejsze
i o znacznie większej skali niż realizacja z Wielkiej Żuławy74. Za bliższe jej analogie
można by uznać niektóre budowle z obszaru Niżu Polskiego - np. Sieraków (il. 15-16),
wznoszony etapowo od ostatniej ćwierci XIV w. aż po wiek XV (co istotnie, również
posadowiony na kopcu ziemnym)75. Wymieniona realizacja powstała jednak wcześniej
niż ta z Wielkiej Żuławy, prócz tego zaś nie miała przejazdu bramnego na osi jednego
domów. Takie rozwiązanie, rzadko spotykane w Królestwie Polskim, pojawia się często-
kroć w architekturze obronno-rezydencjonalnej zakonu krzyżackiego, choćby zamku
w Ostródzie (il. 17)76.
W tym miejscu trzeba przestawić odmienny wariant rekonstrukcji pierwotnego wyglą-
du zamku. Nie należy bowiem wykluczać możliwości, iż początkowo istniał jedynie dom
zachodni, zaś od wschodu przylegał do niego niewielki dziedziniec, okolony murem ob-
wodowym, z bramą w kurtynie wschodniej. Tak ukształtowana budowla odpowiadałaby
wielu zamkom z 2 połowy XIV-1 ćwierci XV w. Wśród nich pojawiają się głównie nie-
wielkie realizacje rycerskie, jak Radziki Duże w ziemi dobrzyńskiej, wzniesione dla
Ogończyków (najpewniej kasztelana dobrzyńskiego Andrzeja z Radzików) w 3. lub 4.
ćwierci XIV w.77 (il. 18), choć model ów był na tyle popularny, że spotykamy go jeszcze
71 Ibid., s. 277, 287.
72 Jan SKURATOWICZ, „Piętnastowieczne prywatne zamki w Wielkopolsce", [w:] Wielkopolska-Polska-Europa. Stu-
dia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. Jacek WIESIOŁOWSKI, Poznań 2006, s. 154-155.
73 Tomas DURDiK, Ilustrovand encyklopedie ćesky hradh, Praha 2009, s. 286-287.
74 Ich związek z dwudomowymi założeniami z obszaru Niżu Polskiego także nie został jak dotąd przekonywająco
udokumentowany.
75 Janusz PIETRZAK, „«Dwudomowe», nizinne zamki średniowieczne i ich dziedzińce w prowincji Wielkopolskiej",
Archaeologia Historica Polona, 15/1:2005, s. 213-214.
76 Jan SALM, „Ostróda, woj. warmińsko-mazurskie", [w:] KAJZER, KOŁODZIEJSKI, SALM, op. cit., s. 363-364.
Nota bene w XV stuleciu komornicy iławscy podlegali jurysdykcji ostródzkich komturów.
77 Anna MARCINIAK-KAJZER, „Badania terenowe 2007 r.", [w:] Zamek w Radzikach Dużych na ziemi dobrzyńskiej,
red. Leszek KAJZER, Rypin 2009, s. 102.
Piotr Lasek, Seweryn Szczepański
wojennych, kiedy to mieszkańcy Iławy opowiedzieli się przeciw zakonowi71, w związku
z czym ten postanowił wzmocnić swe panowanie nad miastem poprzez wzniesienie obron-
nej siedziby swego przedstawiciela. Nie można wszakże wykluczyć, iż do realizacji obiek-
tu doszło dopiero w XVI stuleciu (może z inicjatywy Paula Fasolta). Budowla ta, jak się
wydaje, miała odmienną formę od tej uchwyconej w 1620 r., powstała bowiem jako obiekt
o walorach obronnych. Ostateczną odpowiedź na pytanie ojej pierwotny kształt przyniosą
badania terenowe. W świetle posiadanych danych można się jednak pokusić o przedsta-
wienie hipotetycznych wersji najstarszej fazy budowlanej zamku czy też dworu obronne-
go na Wielkiej Żuławie.
Pierwsza wersja zakłada istnienie już w pierwotnej budowli obronnej dwóch domów
zamkowych, przy czym zachodni (większy) był właściwą siedzibą, wschodni zaś (mniej-
szy) pełnił funkcje magazynowe i obronne (tu być może przetrzymywano też żywy inwen-
tarz). Oba domy dzielił zapewne wąski dziedziniec. Przy takiej interpretacji realizację
z Wielkiej Żuławy należałoby łączyć z kręgiem zamków dwudomowych. Budowle o ta-
kiej dyspozycji koreluje się w rodzimej literaturze przedmiotu z wpływami architektury
luksemburskich Czech, a ich specyficzne ukształtowanie wiąże z ewolucją założeń obron-
no-mieszkalnych, w których coraz większą rolę zaczęła odgrywać potrzeba zapewnienia
wygodnej przestrzeni mieszkalnej72. Istotnie w Królestwie Czeskim już od początków
XIV w. spotykamy zamki dwudomowe, jak np. siedziba Ctibora z Koźli w Koźli (po-
wstała zapewne przed 1318 r.)73. Są to jednak zamki wyżynne, kamienne, wcześniejsze
i o znacznie większej skali niż realizacja z Wielkiej Żuławy74. Za bliższe jej analogie
można by uznać niektóre budowle z obszaru Niżu Polskiego - np. Sieraków (il. 15-16),
wznoszony etapowo od ostatniej ćwierci XIV w. aż po wiek XV (co istotnie, również
posadowiony na kopcu ziemnym)75. Wymieniona realizacja powstała jednak wcześniej
niż ta z Wielkiej Żuławy, prócz tego zaś nie miała przejazdu bramnego na osi jednego
domów. Takie rozwiązanie, rzadko spotykane w Królestwie Polskim, pojawia się często-
kroć w architekturze obronno-rezydencjonalnej zakonu krzyżackiego, choćby zamku
w Ostródzie (il. 17)76.
W tym miejscu trzeba przestawić odmienny wariant rekonstrukcji pierwotnego wyglą-
du zamku. Nie należy bowiem wykluczać możliwości, iż początkowo istniał jedynie dom
zachodni, zaś od wschodu przylegał do niego niewielki dziedziniec, okolony murem ob-
wodowym, z bramą w kurtynie wschodniej. Tak ukształtowana budowla odpowiadałaby
wielu zamkom z 2 połowy XIV-1 ćwierci XV w. Wśród nich pojawiają się głównie nie-
wielkie realizacje rycerskie, jak Radziki Duże w ziemi dobrzyńskiej, wzniesione dla
Ogończyków (najpewniej kasztelana dobrzyńskiego Andrzeja z Radzików) w 3. lub 4.
ćwierci XIV w.77 (il. 18), choć model ów był na tyle popularny, że spotykamy go jeszcze
71 Ibid., s. 277, 287.
72 Jan SKURATOWICZ, „Piętnastowieczne prywatne zamki w Wielkopolsce", [w:] Wielkopolska-Polska-Europa. Stu-
dia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. Jacek WIESIOŁOWSKI, Poznań 2006, s. 154-155.
73 Tomas DURDiK, Ilustrovand encyklopedie ćesky hradh, Praha 2009, s. 286-287.
74 Ich związek z dwudomowymi założeniami z obszaru Niżu Polskiego także nie został jak dotąd przekonywająco
udokumentowany.
75 Janusz PIETRZAK, „«Dwudomowe», nizinne zamki średniowieczne i ich dziedzińce w prowincji Wielkopolskiej",
Archaeologia Historica Polona, 15/1:2005, s. 213-214.
76 Jan SALM, „Ostróda, woj. warmińsko-mazurskie", [w:] KAJZER, KOŁODZIEJSKI, SALM, op. cit., s. 363-364.
Nota bene w XV stuleciu komornicy iławscy podlegali jurysdykcji ostródzkich komturów.
77 Anna MARCINIAK-KAJZER, „Badania terenowe 2007 r.", [w:] Zamek w Radzikach Dużych na ziemi dobrzyńskiej,
red. Leszek KAJZER, Rypin 2009, s. 102.