DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Polanowska, Jolanta: Powązki - „Un jardin de plaisance, à la mode ou coutume anglaise”*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0557
Powązki - „Un jardin de plaisance, a la mode ou coutume anglaise"
547
przyrodę, wyznała w liście do Konstancji Dembowskiej: „Natura pracuje z największym
gustem, [...] obok jej dzieł, prace ludzi marny przedstawiają widok. Przysięgam Ci, że
wszystkie najpiękniejsze wsie, które dotychczas widziałam, wydają się być zaledwie bły-
skotkami, odkąd porównałam je z Naturą. Sztuka powinna zachować tylko to, co Natura
wytworzy"162. W duchu tych wrażeń i przemyśleń - kultu natura naturans163 przekształ-
cała Puławy, a swe doświadczenia zawarła w dziele Myśli różne o sposobie zakładania
ogrodów (wyd. 1805), przyjmując za motto słowa: „Cokolwiek zamierzasz sadzić lub
budować [...,] nigdy z oka nie spuszczaj Natury", stanowiące wskazany jej przez męża
cytat z listu Alexandre'a Pope'a do Lorda Burlingtona164.
Do tego początkowo inspirowanego literaturą programu Powązek dodatkowe treści wno-
siły dekoracje i kostiumy pawilonów. Kwestie te nie były rozważane przez badaczy, którzy
jedynie ogólnikowo sugerowali odniesienia wolnomularskie, czego jednak w Powązkach
nie potwierdzają źródła165. Historyzowane pawilony - wyraz mody czy swoistej otwartości
ówczesnych elit na odległe w czasie (antyk i gotyk), przestrzeni (orient), czy społecznie
(ludowość) odrębne kultury - były nieodzowne w ówczesnych ogrodach, najpierw angiel-
skich (od sporu o wygląd domu Adama opisanego przez Johna Miltona w Raju), po francu-
skie inspiracje wiejskim budownictwem Normandii w Petit Trianon Marii Antoniny166.
W tym kontekście uwagę zwracają oryginalne kostiumy pawilonów użytkowych Po-
wązek. Jedynym kluczem interpretacji zindywidualizowanych ruin zameczku wydaje się
być wzmianka Moszyńskiego, nawiązująca do zamku w Olesku, miejsca urodzin Jana III
Sobieskiego (17 sierpnia 1629). Bliższa analiza pozwala wskazać na dalsze związki. We-
dług dawnej (błędnej) tradycji, w zameczku urodził się też król Michał Korybut Wiśnio-
wiecki (mylnie w 1639)167. Oba wydarzenia składały się na „złotą i czarną legendę"
Oleska, którą, piętnując Korybuta, przywołał też Adam Kazimierz Czartoryski w utworze
Suum cuique (1772)168. To wydaje się być jedynym znanym faktem, dającym odnieść się
do zdobiącej holendernię daty „1639". Byłoby to uaktualnieniem myśli o dobrych i złych
rządach i wyrazem kultu Jana III, w duchu wilanowskiego pietyzmu Czartoryskich, a za-
razem wyraźnych zaleceń Moszyńskiego. Genezą pomysłu podjęcia wątków legendy Ole-
ska mógł być monument British Worthies (pomnik Wielkich Brytyjczyków) z popiersiami
pozytywnych i negatywnych (w opinii właścicieli) polityków z Elysian Fields w Stowe169.
162 B.Czart., rkps 6017, op. cit., k. 38, list z 24 VII 1790, cyt. za: GOŁĘBIOWSKA, W kręgu Czartoryskich..., s. 69.
163 ALEKSANDROWICZ, „Izabela Czartoryska - wizerunek nie znany...", s. 188.
164 „To build, to plant, whatever you intend, / To rear the kolumn, or the arch to bend, / To swell the terrace, or to sink the
grot, / In all, let Nature never be forgot. / But treat the Goddess like a Modest Fair, / Nor overdress, nor leave Her wholly
bare": Alexander POPE, Epistle IV: to Richard Boyle, Earl of Burlington of the use of Riches, [w:] id., The Complete
Poetical Works ..., red. Henry W. BOYNTON, Boston-New York 1903, w. 47-52. O udziale księcia: GOŁĘBIOWSKA,
W kręgu Czartoryskich..., s. 130. Por. John Dixon HUNT, „Gardening, and Poetry, and Pope", Art Quarterly, 37:1974,
nr l, s. 1-30.
165 Należeli doń księstwo, Zug i Moszyński. Węgielnica, fragment kolumny to motywy obiegowe: Krzysztof ZAŁĘSKI,
„Ogrody wolnomularzy w Polsce na przełomie XVIII-XIX", Rocznik Historii Sztuki, 34:2009, s. 96, 101, 105.
166 Por. Joseph RYKWERT, On Adam 's House in Paradise. The Idea of Primitive Hut in Architectural History, Cam-
bridge, Mass.-London 1989; WIEBENSON, op. cit., s. 25.
167 Król Jan III pisał: „Natus sum in Olescensi arce in editomonte, ubi etami Rex Michael natus est": Andrzej Chryzo-
stom ZAŁUSKI, Epistole historico-familiares, Brunsbergae 1709-1711, t. 3, s. 862. Faktycznie urodził się 31 VII 1640
w Wiśniowcu.
168 Adam Kazimierz CZARTORYSKI, Suum cuique [Warszawa 1772], s. 7: „De Michfele [Korybut] nihil quidquam
memoratu signum occurrit [...]. In Sobiescio mixta virtutibus vitio...". Bp kujawski Kazimierz Florian Czartoryski
(1620-1674) był interreksem po śmierci Korybuta a przed elekcją Sobieskiego.
169 John Martin ROBINSON, Temples of Delight. Stowe Landscape Gardens, London 2002, s. 84nn.
547
przyrodę, wyznała w liście do Konstancji Dembowskiej: „Natura pracuje z największym
gustem, [...] obok jej dzieł, prace ludzi marny przedstawiają widok. Przysięgam Ci, że
wszystkie najpiękniejsze wsie, które dotychczas widziałam, wydają się być zaledwie bły-
skotkami, odkąd porównałam je z Naturą. Sztuka powinna zachować tylko to, co Natura
wytworzy"162. W duchu tych wrażeń i przemyśleń - kultu natura naturans163 przekształ-
cała Puławy, a swe doświadczenia zawarła w dziele Myśli różne o sposobie zakładania
ogrodów (wyd. 1805), przyjmując za motto słowa: „Cokolwiek zamierzasz sadzić lub
budować [...,] nigdy z oka nie spuszczaj Natury", stanowiące wskazany jej przez męża
cytat z listu Alexandre'a Pope'a do Lorda Burlingtona164.
Do tego początkowo inspirowanego literaturą programu Powązek dodatkowe treści wno-
siły dekoracje i kostiumy pawilonów. Kwestie te nie były rozważane przez badaczy, którzy
jedynie ogólnikowo sugerowali odniesienia wolnomularskie, czego jednak w Powązkach
nie potwierdzają źródła165. Historyzowane pawilony - wyraz mody czy swoistej otwartości
ówczesnych elit na odległe w czasie (antyk i gotyk), przestrzeni (orient), czy społecznie
(ludowość) odrębne kultury - były nieodzowne w ówczesnych ogrodach, najpierw angiel-
skich (od sporu o wygląd domu Adama opisanego przez Johna Miltona w Raju), po francu-
skie inspiracje wiejskim budownictwem Normandii w Petit Trianon Marii Antoniny166.
W tym kontekście uwagę zwracają oryginalne kostiumy pawilonów użytkowych Po-
wązek. Jedynym kluczem interpretacji zindywidualizowanych ruin zameczku wydaje się
być wzmianka Moszyńskiego, nawiązująca do zamku w Olesku, miejsca urodzin Jana III
Sobieskiego (17 sierpnia 1629). Bliższa analiza pozwala wskazać na dalsze związki. We-
dług dawnej (błędnej) tradycji, w zameczku urodził się też król Michał Korybut Wiśnio-
wiecki (mylnie w 1639)167. Oba wydarzenia składały się na „złotą i czarną legendę"
Oleska, którą, piętnując Korybuta, przywołał też Adam Kazimierz Czartoryski w utworze
Suum cuique (1772)168. To wydaje się być jedynym znanym faktem, dającym odnieść się
do zdobiącej holendernię daty „1639". Byłoby to uaktualnieniem myśli o dobrych i złych
rządach i wyrazem kultu Jana III, w duchu wilanowskiego pietyzmu Czartoryskich, a za-
razem wyraźnych zaleceń Moszyńskiego. Genezą pomysłu podjęcia wątków legendy Ole-
ska mógł być monument British Worthies (pomnik Wielkich Brytyjczyków) z popiersiami
pozytywnych i negatywnych (w opinii właścicieli) polityków z Elysian Fields w Stowe169.
162 B.Czart., rkps 6017, op. cit., k. 38, list z 24 VII 1790, cyt. za: GOŁĘBIOWSKA, W kręgu Czartoryskich..., s. 69.
163 ALEKSANDROWICZ, „Izabela Czartoryska - wizerunek nie znany...", s. 188.
164 „To build, to plant, whatever you intend, / To rear the kolumn, or the arch to bend, / To swell the terrace, or to sink the
grot, / In all, let Nature never be forgot. / But treat the Goddess like a Modest Fair, / Nor overdress, nor leave Her wholly
bare": Alexander POPE, Epistle IV: to Richard Boyle, Earl of Burlington of the use of Riches, [w:] id., The Complete
Poetical Works ..., red. Henry W. BOYNTON, Boston-New York 1903, w. 47-52. O udziale księcia: GOŁĘBIOWSKA,
W kręgu Czartoryskich..., s. 130. Por. John Dixon HUNT, „Gardening, and Poetry, and Pope", Art Quarterly, 37:1974,
nr l, s. 1-30.
165 Należeli doń księstwo, Zug i Moszyński. Węgielnica, fragment kolumny to motywy obiegowe: Krzysztof ZAŁĘSKI,
„Ogrody wolnomularzy w Polsce na przełomie XVIII-XIX", Rocznik Historii Sztuki, 34:2009, s. 96, 101, 105.
166 Por. Joseph RYKWERT, On Adam 's House in Paradise. The Idea of Primitive Hut in Architectural History, Cam-
bridge, Mass.-London 1989; WIEBENSON, op. cit., s. 25.
167 Król Jan III pisał: „Natus sum in Olescensi arce in editomonte, ubi etami Rex Michael natus est": Andrzej Chryzo-
stom ZAŁUSKI, Epistole historico-familiares, Brunsbergae 1709-1711, t. 3, s. 862. Faktycznie urodził się 31 VII 1640
w Wiśniowcu.
168 Adam Kazimierz CZARTORYSKI, Suum cuique [Warszawa 1772], s. 7: „De Michfele [Korybut] nihil quidquam
memoratu signum occurrit [...]. In Sobiescio mixta virtutibus vitio...". Bp kujawski Kazimierz Florian Czartoryski
(1620-1674) był interreksem po śmierci Korybuta a przed elekcją Sobieskiego.
169 John Martin ROBINSON, Temples of Delight. Stowe Landscape Gardens, London 2002, s. 84nn.