DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Polanowska, Jolanta: Powązki - „Un jardin de plaisance, à la mode ou coutume anglaise”*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0558
548
Jolanta Polanowska
Historyzowane pawilony Powązek - świadectwo wiedzy Augusta Fryderyka Moszyńskie-
go i Szymona Bogumiła Zuga o dawnej architekturze - należały, obok dekoracji w Solcu
Kazimierza Poniatowskiego (od 1773), do najwcześniejszych w Warszawie.
Zaniechanie dekoracji figuralnych wynikało z programowego odrzucenia tradycji ogro-
dowych rzeźb alegorycznych, wyrażonego przez Moszyńskiego: ,,[...] dobry gust skazał
biusty i statuy emblematyczne na banicję z naszych ogrodów"170. Późniejsze, inspirowane
literaturą rzeźby były wyrazem zmian upodobań księżnej.Formy bliskie ferme ornee i dbałość
o dobre prosperowanie gospodarstwa wiązały się z fizjokratyzmem, który wyznawali księstwo
- w Powązkach rozpoczął się „proces przeobrażania się szlachcica w ziemianina"171.
Rozwinięcie „myśli pełnych smaku" księżnej przyniosło francuską hameau, umieszczoną
w angielskim landscape garden - utrzymanym początkowo w tonacji gessnerowsko-delilow-
skiej sielanki - ogrodzie sentymentalnym z pawilonami przykładami nurtu pictoresque.
Twórcy, projektanci i wykonawcy
Inicjatorami powstania rezydencji byli oboje księstwo, a księżna także pomysłodawczy-
nią przywiezionych z podróży zagranicznych koncepcji; realizatorem jej idei i autorem pro-
jektów dla Powązek był Efraim Schroeger172, a następnie Szymon Bogumił Zug, który
potwierdził, iż to ona określiła koncepcję urządzenia rezydencji173. On też, wykorzystując
swe doświadczenie scenografa, projektował pawilony dekoracyjne i zapewne kierował ich
budową174. Ponadto ważną (dotąd tylko sugerowaną) rolę odegrał August Fryderyk Moszyń-
skiego, jako autor adaptacji opisu zasad ogrodów krajobrazowych Thomasa Whatley'a175. Jan
Piotr Norblin wykonywał malowidła, w tympanneaux, doradzał przy organizowaniu rozry-
wek, jednak jego domniemany udział w dekoracji założenia nie został dotąd bliżej określo-
ny176. Nazwiska części wykonawców rzemieślników znane są z archiwaliów177. W tym
świetle, za głównych twórców Powązek należy uważać księstwo Czartoryskich.
Oświeceniowy „zielony salon " preromantyzmu
Powązki to literacko-artystyczny salon, którego gospodarze śledzili paryskie i londyń-
skie nowości, znali wielu luminarzy Europy, a przejmowane idee „przenosili" także do
170 MOSZYŃSKI, op. cit., k. 45; ale też propozycje kilku rzeźb figuralnych, ibid., k. 86, 99.
171 Izabela CZARTORYSKA, „Myśli..."; GOŁĘBIOWSKA, „Mecenat kulturalny...", s. 46; Aneta KWIATEK, „Myśli
różne o sposobie zakładania ogrodów...", [w:] CZARTORYSKA, Pisma, s. 13.
172 KWIATKOWSKI, „Powązki Czartoryskich...".
173 ZUG, op. cit.; Aneks.
174 Autorstwo na podstawie analogii z realizacjami w Solcu, Mokotowie i Książęcem: KWIATKOWSKI, „Powązki...",
s. 214; id., „Powązki Czartoryskich...".
175 Sugeruje to ZAŁĘSKI, op. cit., s. 9; WHELAN, „Powązki...", s. 226.
176 BATOWSKI, op. cit., s. 68; KĘPIŃSKA, op. cit., s. 14; GOŁĘBIOWSKA, „Mecenat kulturalny...", s. 37.
177 Zestawienie: NOWAK, op. cit.: ogrodnicy: Antoni Bauer, w Powązkach za umowąz 30 XI 1782, pracował 6 lat; miał
pieczę nad drzewkami, gazonami i oranżerią, z pensją 5 zł miesięcznie i liberią; Tomasz Marczak, w 1788-1789,
z pensją 28 zł miesięcznie; Wojciech Pawłowski, w 1788-1789, z pensją 36 zł miesięcznie; Stasler, zm. przed 1794,
wdowa pobierała 45 gracji do 1794; Franciszek Zaleski w 1788-1789, z pensją miesięczną 30 zł.; wg rkps 11356,
wydatki, m.in. w 1788-1789 w ogrodzie - 5 ludzi służących. Oficjaliści: Faigiel w 1. 1788-1789 szambelan w Powąz-
kach; Wolski, margrabia pałacu w Powązkach, w 1789 pobrał 288 zł pensji za dwa miesiące; murgrabia Adama Kazi-
mierza Czartoryskiego w Powązkach nazwiskiem Zeydl (Zeydler) z pensją 58 zł miesięcznie. Ponadto ogrodnik
Chrystian Weisse (ur. 1733 Sibillenort na Śląsku, zm. 17 V 1785 Warszawa): Stanisław ŁOZA, Architekci i budowni-
czowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 325.
Jolanta Polanowska
Historyzowane pawilony Powązek - świadectwo wiedzy Augusta Fryderyka Moszyńskie-
go i Szymona Bogumiła Zuga o dawnej architekturze - należały, obok dekoracji w Solcu
Kazimierza Poniatowskiego (od 1773), do najwcześniejszych w Warszawie.
Zaniechanie dekoracji figuralnych wynikało z programowego odrzucenia tradycji ogro-
dowych rzeźb alegorycznych, wyrażonego przez Moszyńskiego: ,,[...] dobry gust skazał
biusty i statuy emblematyczne na banicję z naszych ogrodów"170. Późniejsze, inspirowane
literaturą rzeźby były wyrazem zmian upodobań księżnej.Formy bliskie ferme ornee i dbałość
o dobre prosperowanie gospodarstwa wiązały się z fizjokratyzmem, który wyznawali księstwo
- w Powązkach rozpoczął się „proces przeobrażania się szlachcica w ziemianina"171.
Rozwinięcie „myśli pełnych smaku" księżnej przyniosło francuską hameau, umieszczoną
w angielskim landscape garden - utrzymanym początkowo w tonacji gessnerowsko-delilow-
skiej sielanki - ogrodzie sentymentalnym z pawilonami przykładami nurtu pictoresque.
Twórcy, projektanci i wykonawcy
Inicjatorami powstania rezydencji byli oboje księstwo, a księżna także pomysłodawczy-
nią przywiezionych z podróży zagranicznych koncepcji; realizatorem jej idei i autorem pro-
jektów dla Powązek był Efraim Schroeger172, a następnie Szymon Bogumił Zug, który
potwierdził, iż to ona określiła koncepcję urządzenia rezydencji173. On też, wykorzystując
swe doświadczenie scenografa, projektował pawilony dekoracyjne i zapewne kierował ich
budową174. Ponadto ważną (dotąd tylko sugerowaną) rolę odegrał August Fryderyk Moszyń-
skiego, jako autor adaptacji opisu zasad ogrodów krajobrazowych Thomasa Whatley'a175. Jan
Piotr Norblin wykonywał malowidła, w tympanneaux, doradzał przy organizowaniu rozry-
wek, jednak jego domniemany udział w dekoracji założenia nie został dotąd bliżej określo-
ny176. Nazwiska części wykonawców rzemieślników znane są z archiwaliów177. W tym
świetle, za głównych twórców Powązek należy uważać księstwo Czartoryskich.
Oświeceniowy „zielony salon " preromantyzmu
Powązki to literacko-artystyczny salon, którego gospodarze śledzili paryskie i londyń-
skie nowości, znali wielu luminarzy Europy, a przejmowane idee „przenosili" także do
170 MOSZYŃSKI, op. cit., k. 45; ale też propozycje kilku rzeźb figuralnych, ibid., k. 86, 99.
171 Izabela CZARTORYSKA, „Myśli..."; GOŁĘBIOWSKA, „Mecenat kulturalny...", s. 46; Aneta KWIATEK, „Myśli
różne o sposobie zakładania ogrodów...", [w:] CZARTORYSKA, Pisma, s. 13.
172 KWIATKOWSKI, „Powązki Czartoryskich...".
173 ZUG, op. cit.; Aneks.
174 Autorstwo na podstawie analogii z realizacjami w Solcu, Mokotowie i Książęcem: KWIATKOWSKI, „Powązki...",
s. 214; id., „Powązki Czartoryskich...".
175 Sugeruje to ZAŁĘSKI, op. cit., s. 9; WHELAN, „Powązki...", s. 226.
176 BATOWSKI, op. cit., s. 68; KĘPIŃSKA, op. cit., s. 14; GOŁĘBIOWSKA, „Mecenat kulturalny...", s. 37.
177 Zestawienie: NOWAK, op. cit.: ogrodnicy: Antoni Bauer, w Powązkach za umowąz 30 XI 1782, pracował 6 lat; miał
pieczę nad drzewkami, gazonami i oranżerią, z pensją 5 zł miesięcznie i liberią; Tomasz Marczak, w 1788-1789,
z pensją 28 zł miesięcznie; Wojciech Pawłowski, w 1788-1789, z pensją 36 zł miesięcznie; Stasler, zm. przed 1794,
wdowa pobierała 45 gracji do 1794; Franciszek Zaleski w 1788-1789, z pensją miesięczną 30 zł.; wg rkps 11356,
wydatki, m.in. w 1788-1789 w ogrodzie - 5 ludzi służących. Oficjaliści: Faigiel w 1. 1788-1789 szambelan w Powąz-
kach; Wolski, margrabia pałacu w Powązkach, w 1789 pobrał 288 zł pensji za dwa miesiące; murgrabia Adama Kazi-
mierza Czartoryskiego w Powązkach nazwiskiem Zeydl (Zeydler) z pensją 58 zł miesięcznie. Ponadto ogrodnik
Chrystian Weisse (ur. 1733 Sibillenort na Śląsku, zm. 17 V 1785 Warszawa): Stanisław ŁOZA, Architekci i budowni-
czowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 325.