Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (11.1949)

144

Jan Białostocki

(12)

warunkuje dużą ilość zapożyczeń średniowiecznych ze starożytności, jest
wybitny zmysł wieków średnich dla elementów dekoracyjno-reprezenta-
cyjnych ^°), szczególne upodobanie średniowiecza w ,,venustas" "). Stosu-
nek człowieka średniowiecznego do świata różni się od postawy antyku
tym, że w sposób zupełnie nie antyczny ujmuje on ,,wyczuwalną i możli-
wą do pomyślenia realność rzeczy nierzeczywistych i ponadzmysłowych,
realność istoty boskiej-absolutu" ^). Treść tedy owych przejmowanych
dekoracyjnych form nie jest na ogół przez średniowiecze uznawana. Z po-
śród treści wybiera ono to, co fantastyczne, bajeczne, bohaterskie, oraz
elementy wiedzy i doświadczenia praktycznego.
Postawą przejawiającą się w tych dwóch rozważanych epokach jest,
zdaniem Liithgena, sposób przedstawiania sobie świata przy pomocy takich
środków, które zwracają się w przeważającej mierze do logitzno-przyczy-
nowego myślenia, środków zrozumiałych przy pomocy intelektu, a nie
uczuciowego rezonansu odbiorcy. Wyraża się to w dużym udziale elemen-
tów znakowych (imionach, banderolach z napisami, atrybutach, personi-
fikacjach) wspólnych, jeśli chodzi o ich rolę w budowie przedstawień
plastycznych, średniowieczu podobnie jak i starożytności. W zakresie my-
ślenia plastyczno-alegorycznego i jedna i druga epoka tworzy przedsta-
wienia podobnie posiłkując się zasadą antytezy lub paraleli. Izokefalizm
jest również taką cechą wspólną obu tym sztukom. Podkreślanie, przesa-
dzanie wielkości i ruchu ręki dla celów ekspresyjnych występuje
w miniaturach ottońskich podobnie jak u Zeuxisa ^). Zbliżone cechy psy-
chiczne wypowiadają się w niektórych sposobach przedstawiania: w ma-
nierze opowiadającej, w dramatycznym napięciu przedstawianej akcji.
Są to pokrewieństwa, lecz nie wpływy i nie zależności. Analogiczne
są zasadnicze filozoficzne podstawy obu sztuk: antycznej i średniowiecz-
nej, mimo wszystko co je różni. Obie oparte są zasadniczo na religii —
przedstawiają świat boski. Różnica w tym, że średniowiecze „widzi jako
coś rzeczywistego i obdarzonego bytem istotnym tylko to, co jest wiecz-
ne", gdy antyk odział swych bogów najlepszym co znał — ciałami naj-
piękniejszych ludzi. W średniowieczu ciało jest tylko znakiem rzeczy bez-
cielesnych ^).
Dwa były typy starożytnego widzenia form: klasyczny — ujmowa-
nie zamkniętych w sobie form cielesnych i hellenistyczno-orientalny —
widzenie w realnych kształtach znaków rzeczy duchowych i psychicz-
nych. Ten drugi sposób pozwalający widzieć nieskończoność w płaszczyźnie
i przestrzeni znalazł żywy oddźwięk w średniowiecznym myśleniu pla-
stycznym ^), choć obie te postawy mają następstwa w okresie wieków
średnich. Profilowa zasada kompozycji antycznej — klasycznej, łączy się
w sztuce średniowiecza z frontalną kompozycją pochodzenia orientalnego;
statyka tej drugiej z dynamiką pierwszej.
Tymi ogólnymi, często może zbyt subiektywnymi rozważaniami, za-
czerpniętymi z Liithgena, zamykając uwagi o książce Adhemara, zgodzi-
my się chyba z ostatnio referowanym autorem, który sądzi, że „ważniejsze

*") LUTHGEN, 221.
") O średniowiecznym upodobaniu w „venustas" por. Lionello VENTURI, Sto-
ria della Critica d'Arte, Roma 1945, 105.
LUTHGEN, 222.
S3) LUTHGEN, 228.
M) LUTHGEN, 231.
ss) LUTHGEN. 235.