Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (11.1949)

RECENZJE ! SPRAWOZDANA

CI STER CIEŃSIA
Między organizacją zakonu cystersów a jej wyrazem artystycznym
w postaci wieluset zachowanych opactw trudno znaleźć zależność bez-
pośrednią. Ustawodawstwo zakonne zrazu nie znało przepisów budowla-
nych ani dekoracyjnych, zajęło się nimi dopiero w statutach przyjmowa-
nych przez doroczne kapituły generalne, wytwarzając z biegiem lat dość
obszerny kodeks zakazów. Można by go tłumaczyć jako sprzeciw gotowego
już systemu poglądów wobec narastających w miarę rozwoju zakonu pro-
blemów estetycznych. Również w pismach jednego z twórców umysło-
wości cysterskiej, u Bernarda z Clairvaux, znaleźć można więcej zmęczenia
formą plastyki romańskiej niż programu artystycznego dla nowego zakonu.
Ostatnia monografia opactw cysterskich we Francji mówi o zaskakującej
różnorodności ich form i stwierdza, że nie ma szkoły architektonicznej
cystersów. Kładzie natomiast nacisk na tradycję i jedność organiczną
życia zakonnego, dwa źródła inspiracji budowniczych cysterskich. Fun-
dament prawny zakonu, Carta Caritatis, mówi o tym: Quatenus in
actibus nostris nułła sit discordia, sed una ca-
ritate, una reguła, similibusque viva mus moribus.
Dlatego poniższy przegląd najnowszej literatury tyczącej się cyster-
sów zawiera nie tylko pozycje z zakresu estetyki cysterskiej, ale uwzględ-
nia także podłoże gospodarcze, społeczne i doktrynalne zakonu, zwłaszcza
w okresie wykształcania się form typowych, w w. XII. Zamiarem było
wyczerpanie bibliografii za lata wojenne i powojenne z omówieniem rzeczy
najistotniejszych. W kilku wypadkach nie udało się dotrzeć do publikacji
1948 r., również dość dotkliwą luką jest nieprzejrzenie Collectanea
Ord. Cist. Refor m., wydawanych w Rzymie.
1.
Wśród publikacji źródłowych wymienić należy przede wszystkim du-
żej wagi odkrycie pierwotnego tekstu Carta Caritatis, obok reguły
zasadniczej ustawy zakonnej. Znaliśmy ją dotąd z tekstu uznawanego już
w poł. XII w. za obowiązujący, a zachowanego w kodeksie z lat 1191—1194.
W czasie wojny ujawniono dwa nieznane rękopisy, z których jeden, nie
datowany, w Bibliotece uniwersyteckiej w Lublanie, pochodzi na pewno
sprzed 1191 r., z opactwa Landstrass w Karnioli, drugi zaś z 1273 r. znalazł
się w Bibliotece seminaryjnej w Zurichu. Oba te kodeksy wykazują w po-
równaniu z tekstem uznawanym za autentyczny kilka odmian, spośród
których najistotniejsza tyczy się swoistej oligarchii trzech, potem czterech
opatów wespół z archiopatem Citeaux nad całym zakonem. Stanowisko to
zajęli opaci Clairvaux, La Ferte, Pontigny i Morimond. W tekście nowo
odkrytym nie ma o tym mowy: rządy sprawuje wyłącznie opat Citeaux,
a zastępcą jego jest opat La Ferte. Struktura ta odpowiada stanowi rzeczy
z okresu rządów Stefana Hardinga, najpewniej z r. 1118; po jego śmierci,
w latach 1131—1152 nastąpiły zmiany pod decydującym wpływem Clair-
vaux, na którego czele stał wówczas św. Bernard, przy jednoczesnych sła-
bych rządach w macierzy cysterskiej opata Wita. Trzeba też pamiętać
o bardzo nierównym rozwoju filiacji pierwszych córek Citeaux: w r. 1134