Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (11.1949)

Recenzje i sprawozdania

381

J4)

Armin TUULSE, Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942,
s. 432, 1 mapa, 267 ryc. w tekście.
Inflanty stanowią szczególniej ciekawą dla nas prowincję budownic-
twa zamkowego, n:'e tylko ze względu na polską historię wojenną XVI—
XVII w., ale na związek z budownictwem krzyżackim w Prusach. Na zie-
miach łotewskich i estońskich zaczęło się ono ok. r. 1200 — o całe pokolenie
wcześniej niż na naszych, gdy zaś tu zamarło w r. 1410, jego dalszy ciąg
trwał w Inflantach, gdzie urwał się dopiero ze śmiercią landmistrza Wol-
tera v. Plettemberg (1535). Po tej dacie bezrobotni' majstrowie znajdą
zatrudnienie na pograniczu duńsko-szwedzkim w Skanii, kontynuując tu
swą sztukę.
Ziemie łotewskie i estońskie me znały rolniczego osadnictwa nie-
mieckiego (próby tego rodzaju przedsięwzięto znacznie później), walka
z długotrwałym oporem ludności i potrzeby zabezpeczenia kolonialnej eks-
ploatacji krajowców wymagały gęstej sieci punktów umocnionych. Zbu-
dowano ich w okresie średniowiecza ponad 150, gdy całą ludność kraju
szacować można na 300.000. Świadczy to zarazem o rozmiarach wysiłku
i wyzysku. Zamki inflanckie miały też różnorodne funkcje: obwarowa-
nych magazynów zsypu zboża, konwentów rycerzy zakonnych, strażnic po-
granicznych (na pograniczu posiadłości biskupich i krzyżackich, później na
pograniczu ruskim), umocnionych węzłów drogowych lub stacji na szla-
kach komunikacyjnych, zwłaszcza na drodze łączącej Inflanty z Prusami.
Inflanckie budownictwo ulegało też wielorakim wpływom artystycz-
nym. Szły one z krajów dostarczających biskupów i ich świeckich wasali
a także braci zakonnych, z krajów sąsiadujących lub tych co zagarnęły część
obszaru (np. Dania — północną Estonię). Wreszcie szybko wzrastająca po-
tęga moskiewska miała przełamać niemiecką barierę zamykającą dostęp do
Bałtyku. Na formy architektoniczne wpływały też miejscowe materiały
budowlane: obok cegły — obfitość kamienia narzutowego na południu, na
północy — cios.
W historii budown'ctwa zamkowego Inflant T. wyróżnia trzy okresy:
początkowy — do r. 1237 tj. do pochłonięcia rozgromionego zakonu Ka-
walerów Mieczowych przez Krzyżaków, okres wykształcenia się zasadni-
czych typów zamków inflanckich o obronie czołowej (do rozpowszechnienia
artylerii, ok. 1400); zamku konwentualnego, kasztelu strażniczego oraz wa-
rownego magazynu, wreszcie klasztoru warownego. W każdym niemal
z tych typów T. wyróżnia odmiany własnościowe (krzyżackie, biskupie,
świeckich wasali). Ostatni okres zaczynają ostatnie lata w. XIV, a kończy
upadek Państwa Inflanckiego w 1562. W tym okresie upadku zakonu
rycerskiego przynosi wytworzenie się regularnego kasztelu z koszarami dla
zaciężnych w miejsce zabudowań konwentualnych (pierwowzorem był w tej
mierze nasz Bytów, ostatnie dzieło architektury krzyżackiej na Pomorzu).
Okres ten cechuje przejście do obrony flankowej z baszt o narysie okrą-
głym ,coraz niższych i szerszych, których końcowym stadium są otwarte
od tyłu basteje z czasów Pletemberga. Walcowy kształt baszt — trzeba to
podkreślić z naciskiem — nie jest związany wyłącznie z rozpowszechnie-
niem broni palnej, jak to dowodzi T. Już w ciągu XIV w. powstają tego
typu baszty w Inflantach i słusznie chyba wiąże je autor z wzorami pogra-
nicza romańsko-germańskiego, z Nadremą. Interesującym przeciwieństwem
jest hipoteza Morelowskiego o włoskiej, poprzez krymskich Karaimów, ge-
nealogii nowatorskiego niewątpliwie zamku najeziornego w Trokach, gro-