Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (11.1949)

(6)

Recenzje t sprawozdania

373

Dzieło Auberta wywołało obok kiłku recenzyj także próbę jego uzu-
pełnienia. Po książce De Bruyne, gdzie dotknięto w szerokim studium
doktryn estetycznych średniowiecza również zagadnienie konfliktu między
compositio, czyli estetyką form funkcjonalnych, a venustas, czyli estetyką
dekoratywną, który zresztą występuje nie tylko w sporze kluniacko-
cysterskim M. A. Dimier podjął się analizy aspektu spirytualistycznego
architektury cysterskiej "). Głównym źródłem poznania poglądów jej twór-
ców jest dlań apologia Bernarda z Clairvaux, skierowana, jak teraz wiemy,
do Wilhelma opata benedyktyńskiego z St.-Thierry w diecezji Reims, ok.
1125 r. Jest to gwałtowny atak przeciw koncepcji kościoła kluniackiego,
jego przesadnym, zdaniem reformatora, rozmiarom, przepychowi rzeźby,
jej deformis formositas et formosa deformitas. Realizując dwa postulaty:
prostoty i ubóstwa, w praktyce pierwsi cystersi ustalają dwie zasady:
wystrój kościoła jest zbędny, ponieważ przeszkadza prawdziwej pobożności;
nadto jest zbyt kosztowny i sprzeczny z prawdziwym ubóstwem. Statuty
z lat 1134 i 1157 przyniosły pierwsze przepisy negatywne, a jednocześnie
triumf organizacji zakonnej rozwijał zalążki niezamierzonego programu
pozytywnego. Zakon nie ustrzegł się bowiem z chwilą zdobycia świetnej
pozycji gospodarczej — „choroby budowaniń" ""). Ostre zakazy pozwoliły
mu na zdobycie trudnej formuły monumentalnej, poświęcającej wszystko
zbędne lub drugorzędne na rzecz stosunków przestrzennych. Już w dwa
lata po wydaniu statutów 1188 r. o niezadłużaniu się opactw na cele budo-
wlane złagodzono je znacznie, pod koniec XII w. dały się słyszeć pierwsze
głosy zgorszenia rozmiarem włości cysterskich, pychą budowli i wyszuka-
nym śpiewem. W w. XIII podstawy doktrynalne coraz bardziej się chwieją,
i tu kończy autor swe rozważania, idące po tradycyjnej raczej linii oceny
poglądów cysterskich na sztukę:
Ocena taka doznała rewizji, niestety bardziej pomysłowej niż udanej,
w tezie A. M. Armand o roli św. Bernarda w odnowieniu tematów ikono-
graficznych w w. XII"'). W oparciu o zdanie cytowanej Apologii: Et quidem
alia causa est episcoporum, alia monachorum, autorka usiłuje przekonać,
że Bernard z Clairvaux walczył wyłącznie z przepychem kościołów opac-
kich, ale nie z wystrojem katedr. Miał nawet na nie oddziałać jako inspi-
rator nowych wątków ikonograficznych, czego dowodem mogłaby być'
działalność niektórych biskupów, którzy wyszli z zakonu cystersów. Poza
zwróceniem uwagi na iluminacje cysterskie, w których zakonnicy zdają się
istotnie wyładowywać tłumione gdzieindziej poczucie dekoracyjne *"), roz-

skich cystersów od sztuki burgundzko-francuskiej. W sprawie Kołbacza autor wy-
powiada się za ścisłym jego powiązaniem z budownictwem duńskim, a także ze
sztuką dekoracyjną cystersów duńskich. Podkreśla też łączność z Danią, konserwa-
tywnych jak na drugą ćwierć XIII w. planów kościołów w Dargunie, Eldenie i Oliwie.
*") De BRUYNE Edgar, Etudes d'esthethique medievale. T. I De Boece a Jean
Scot Erigene, T. II L'epoque romane, T. III Le XHIe siecle. Bruges, De Tempel
194S 3 vol., Travaux de la Fac. des Sc. et Lettres de TU n.
de Gand. rec. F. Gilson, w Rev. du Moyen Aege Lat. 3, 1947; 275—8.
DIMIER A., Architecture et spiritualite cistercienne. Rev. d u MA.
Lat. 3, 1947, 255—74.
Piotr kantor, Verbum abbrev., c. 86, MIGNĘ PL. 265, 257.
*') ARMAND Anne-Marie, Saint Bernard et le renouveau de 1'iconographie
au XIIe s. Paris 1944 (teza z Ecole du Louvre). Także Saint Bernard et la cathedrale
gothique. Paris 1943.
*8) 1. c., col. 9S14, ciąg dalszy brzmi: Scimus namque quod illi sapientibus et
insipientibus debitores cum sint, carnalis populi devotionem quia spiritualibus non
possunt, corporalibus excitant ornamentis.