Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


II. 5. System konstrukcyjny — 1. Starogard, fara, 2. Pelplin, kościół
klasztorny, 3. Gdańsk, kościół Mariacki, bazylika 1343—1379.
(Repr. wg Drosta)

nin. iPomiędzy kasztelem na rzucie
regularnego prostokąta znanym
wcześniej w Europie i na Bliskim
Wschodzie, a zamkiem krzyżackim


U. 6. Rzuty schematyczne kościo-
łów halowych — 1. Gryfia (Greifs-
wald), kościół Mariacki, 2. Koło-
brzeg, katedra, 3. Grimmen, kościół
Mariacki. (Repr. wg Rohdego)

istnieją bowiem zasadnicze różnice
funkcji i treści.
Nasuwa się z kolei pytanie, ja-
kie lokalne ośrodki budowlane
wpłynęły na rozwój architektury
miejskiej. Należy tu pamiętać o
oddziaływaniu pewnych monumen-
talnych budowli, choćby realizowa-
nych w ciągu wielu lat, lecz za-
planowanych od początku z całym
rozmachem. Wielokrotnie przyta-
czany przykład kościoła cysterskie-
go w Pelplinie wywarł wpływ na
grupę kościołów halowych Warmii,
poza tym na ukształtowanie bazy-
lik w Starogardzie i Ornecie (por.
H. Zink, Ermldndische Hallenkir-
chen, 1938; G. Chmarzyński, art.
w Warmia i Mazury, Poznań 1953,
s. 220) jak również na pierwszy ba-
zylikowy kościół Mariacki w Gdań-
sku (W. Drost, inw. s. 38 i nn.).
Zmiana zespołu budowlanego pra-
cującego w pierwszej fazie budowy
w Pelplinie (por. J. Ciemnołoński,
Węzłowe zagadnienia architektury
Pelplina, Gdańsk 1966, rkps, P. G.)
świadczy o jego przejściu do bu-
dowy zamku w Radzyniu (por. M.
Arszyński, Z badań nad zamkiem...
w Radzyniu, „Rocz. Grudziądzki”,
t. 2, s. 68 i nn.), a nie odwrotnie —
o korzystaniu cystersów z zespo-
łów budowlanych pracujących dla
Krzyżaków.
Podobnie chyba przedstawiała
się sprawa oddziaływania kultury

budowlanej innych opactw cyster-
skich na Pomorzu Zaodrzańskim.
Kościół tego zakonu w Neuenkamp
koło Strzałowa powstał w ostatniej
tercji w. XIII. Z trójnawowego, ha-
lowego założenia zachowało się tyl-
ko pd. ramię halowego transeptu.
Rzut budowli znany jest dzięki wy-
kopaliskom (M. Hertel, Die Zister-
zienserkirche Neuenkamp..., „Greifs-
wald-Stralsunder Jb.” t. 5, 1965) i
nawiązuje do powszechnego u cy-
stersów typu kościoła bez wyodręb-
nionego wsch. przęsła obejścia (np.
Pelplin), stanowiąc wzór (rzutu,
przestrzeni) dla halowego kościoła
Mariackiego w Gdańsku. Przepro-
wadzając hipotetyczną rekonstruk-
cję halowego kościoła św. Mikołaja
w Strzałowie, który nb. nigdy nie
został ukończony, N. Zaske stawia
tezę (Die gotischen Kirchen Stral-
sunds, Berlin 1964, s. 45 i nn), ja-
koby budowla ta wpłynęła na u-
kształtowanie przestrzenne kościoła
w Neuenkamp. Trudno omówić tu
wszystkie kontrargumenty, jednak
główna wątpliwość wiąże się z py-
taniem, czy owo hipotetyczne zało-
żenie z niewykształconym progra-
mem przestrzennym chóru i tran-
septu mogło przesądzić o projekcie
tak bogatym i zdefiniowanym ge-
netycznie, jak typ cysterskiego
sanktuarium w Neuenkamp.
Zestawienie materiału zabytko-
wego nakazuje odwrotnie interpre-
tować omawiane powiązania. Mia-
sta na początku swego lokacyjnego
istnienia nie wymagały tak repre-
zentacyjnych świątyń, jakimi były
późniejsze bazyliki z obejściem
wznoszone w miastach kręgu wen-
dyjskiego. Mieszczanie fundując
kościół wybierali typ odpowiadają-
cy wymaganiom ich stanu. Rezy-
gnowano więc z rozbudowanego
chóru zachowując tylko korpus
naw, czyli chorus minor dotychcza-
sowych kościołów klasztornych. Na
rzucie tym wznoszono bazyliki lub
hale, przy czym ten ostatni typ
bardziej się rozpowszechnił. Biorąc
pod uwagę wspomnianą już grupę
kościołów warmińskich, dalej np.
farę w Gorzowie (por. Ś. Skibiński,
Kościół famy w Gorzowie, „Kwart.
Arch. i Urb.” 1968/3), kościół Maria-
cki w Gryfii, wreszcie obiekty
skandynawskie (Strangnas, Sigtuna)
i wiele innych założonych na
rzucie prostokąta bez wyodrębnio-
nego chóru — należy stwierdzić, że
ujednolicenie przestrzeni tych bu-
dowli sakralnych dokonało się dro-
gą redukcji programu architekto-
nicznego, znanych w Europie chrze-
ścijańskiej form przestrzeni, a nie
skutkiem rozwoju formy staroger-
mańskiego halowego domu.

99