DOI article:
Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Michalczuk, Stanisław: O początkach Lublina czyli geneza układu urbanistycznego Starego Miasta
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47895#0214
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
STANISŁAW MICHALCZUK
O POCZĄTKACH LUBLINA CZYLI GENEZA UKŁADU URBANISTYCZNEGO STAREGO MIASTA
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Lubelskiego w dniu '8.III.1968 r.
Dotychczasowy stan badań nie
wyjaśnia w sposób ostateczny po-
czątków miasta Lublina. Dyskusyj-
na jest również forma przywileju
lokacyjnego, wydanego przez Ło-
kietka 15 sierpnia 1317 r. Nie ma
całkowitej pewności, od kiedy moż-
na mówić o Lublinie jako mieście
pod względem prawnym, admini-
stracyjnym i gospodarczym. Ja-
śniej klaruje się postać miasta Lu-
blina w aspekcie urbanistyczno-
-architektonicznym. Uchwycenie za-
lążków układu urbanistycznego Sta-
rego Miasta staje się możliwe po
przeanalizowaniu jego zachowanej
struktury sięgającej XIV, a w pew-
nych partiach nawet XIII wieku.
Pozostawiając zatem na uboczu śla-
dy pierwotnych osad na tzw. „Gro-
dzisku” i Czwartku, gdzie przysz-
łe badania wyjaśnią być może w
sposób ostateczny ich rolę w kształ-
towaniu . się ośrodka miejskiego,
zajmiemy się terenem Starego Mia-
sta i związanym z nim wzgórzem
zamkowym. Pod względem topo-
graficznym oba te miejsca stano-
wią — a w znacznie większym
stopniu stanowiły niegdyś — tere-
ny dogodne do obrony przed czę-
stymi w XII, XIII i XIV wieku na-
padami Jadźwingów, Litwinów, Ru-
sinów i Tatarów.
W 1317 r. miasto, mocą przywi-
leju lokacyjnego, otrzymało 100 ła-
nów „ziemi uprawnej i nieupraw-
nej” oraz „wygon dla bydła [...] z
wspomnianego miasta na trzy stro-
ny”. Były to grunty przeznaczone —
zgodnie z ówczesnym prawem —
„dla wygodnego i przyzwoitego [...]
utrzymania mieszczan i mieszkań-
ców”. iNic nie wiemy o usytuowa-
niu tych gruntów. Późniejsze źród-
ła wspominają o ich stopniowej
utracie przez miasto na rzecz ma-
jątków szlacheckich i kościelnych.
Nie wiemy również, jak przebie-
gały , granice gruntów królewskich
i kościelnych na obszarze zajętym
przez miasto.
Około połowy XIII wieku rysuje
się wyraźnie lubelski zespół gro-
dowy. W jego skład wchodził gród
położony na dzisiejszym wzgórzu
zamkowym, miejscu najbardziej
obronnym, otoczonym wodami Cze-
chówki, podmokłymi stawami, ba-
gnami i łąkami zalewanymi przez
Bystrzycę. Naturalna obronność te-
go miejsca została w tym czasie wy-
korzystana na wzniesienie zamku
z murowaną wieżą — donżonem,
łączonym z działalnością budowla-
ną księcia Daniela Halickiego w o-
kresie, gdy opanował on gród lu-
belski. Bezpośrednio związana z tym
grodem była osada protomiejska,
położona najbliżej, na cyplu wznie-
sienia wbijającego się klinem mię-
dzy doliny rzek Bystrzycy i Cze-
chówki, a zatem miejscu najbar-
dziej korzystnym ze względów
przestrzennych, obronnych i komu-
nikacyjnych. W drugiej połowie
XIII wieku stanęły w jej obrębie
dwie budowle sakralne: kościół św.
Michała i klasztor dominikanów.
Należy się domyślać istnienia tam
placu targowego. Poza rolnictwem
i hodowlą głównymi zajęciami
mieszkańców rozwiniętych podgro-
dzi były handel i rzemiosło.
Obszar XIII-wiecznego osiedla
na wzniesieniu staromiejskim daje
się ustalić z dużym prawdopodo-
bieństwem na podstawie zachowa-
nego układu urbanistycznego śred-
niowiecznego miasta. Osiedle roz-
ciągało się od Bramy Grodzkiej do
Rynku i ulic Rybnej oraz Złotej.
Bieg tych dwóch ulic, łącznie z
krzywizną północnej pierzei Rynku,
określa pierwotną, półkolistą linię
obrony osady. Tworzyły ją zapewne
palisada i wał ziemny, przed któ-
rym w południowo-zachodnim od-
cinku linii ciągnął się naturalny
wąwóz (wzdłuż ulicy Rybnej). Po-
zostałe granice osady podyktowane
były naturalnym kształtem stoków
wzniesienia od strony północnej i
wschodniej.
Układ urbanistyczny tej osady o
charakterze miejskim wynikał z
formy cypla wzniesienia i kierunku
drogi biegnącej od grodu, a dalej
od przeprawy na Bystrzycy, w stro-
nę Krakowa. Ta droga (ulica Grodz-
ka) przecinała osiedle. Był to więc
układ — zresztą pozostał w tym
kształcie do dziś — ulicowy, w któ-
rym poszerzona ulica stanowiła ry-
nek otwierający się na plac targo-
wy, gdzie później stanął kościół św.
Michała. Z tego centrum wybiegały
uliczki boczne: jedna wiodła do
klasztoru dominikanów, druga (dzi-
siejsza Ku Farze) łączyła rynek z
linią obronną od strony zachodniej.
Ulicę Grodzką przy dzisiejszym
Rynku zamykała brama. Druga bra-
ma istniała w miejscu Bramy
Grodzkiej.
Osiedle w tych granicach miało
zapewnione wszelkie warunki o-
bronne. Od północy i wschodu bro-
niły go wysokie skarpy i gród-za-
mek, od południa i zachodu osła-
niał wał ziemno-drewniany ponad
wąwozem. Leżało ono po obu stro-
nach drogi, która była bezpośred-
nim powodem jego powstania i któ-
ra w swym przedłużeniu stanowi
dotąd oś komunikacyjną Lublina.
W centrum osiedla stał kościół św.
Michała, a przy najbardziej obron-
nym odcinku w linii obrony, ponad
skarpą wschodnią, z widokiem na
gród-zamek, wznosiły się drewnia-
ne zabudowania dominikanów.
Gdyby przyszłe badania archeo-
logiczne potwierdziły postawioną tu
hipotezę, trudno byłoby odmówić
temu osiedlu książęcego prawa lo-
kacyjnego, nadanego być może Lu-
blinowi około połowy XIII w. przez
Bolesława Wstydliwego, który w
r. 1235 odebrał Lublin księciu Da-
nielowi. (Przypuszczenie to wysunął
W. Muller, Data lokacji Lublina,
„Roczniki Hum.” KUL, 1960, z. 4.)
Miasto XIV-wieczne, dla którego
podstawą jest dokument lokacyjny
Władysława Łokietka z r. 1317, po-
wstało na zrębie owej osady proto-
miejskiej z XIII w. Obszarem swym
objęło dalszą partię wzniesienia w
kierunku południowo-zachodnim i
zamknęło się w granicach murów
obronnych.
Daty wytyczenia planu miasta
nie znamy. Nie ma danych histo-
rycznych pozwalających twierdzić,
że stało się to w 1317 r. Budowle
murowane i pierścień murów o-
bronnych powstały w czasach Ka-
zimierza Wielkiego, po najeździe
tatarskim (1341 r.) i po nabyciu
wójtostwa lubelskiego przez Francz-
ka z Moguncji (1342 r.). Układ ur-
banistyczny Starego Miasta należy
zatem datować ogólnie na wiek XIV,
a układ jego części, od Bramy
Grodzkiej do linii ulic Rybnej, Zło-
tej i Rynku, na wiek XIII.
Stanowisko takie, poparte źród-
łami historycznymi i analizą struk-
tury urbanistycznej Starego Miasta,
pozwala podjąć próbę wyjaśnienia
jego genezy i wytłumaczyć odstęp-
stwo od przyjętego w średniowieczu
206
STANISŁAW MICHALCZUK
O POCZĄTKACH LUBLINA CZYLI GENEZA UKŁADU URBANISTYCZNEGO STAREGO MIASTA
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Lubelskiego w dniu '8.III.1968 r.
Dotychczasowy stan badań nie
wyjaśnia w sposób ostateczny po-
czątków miasta Lublina. Dyskusyj-
na jest również forma przywileju
lokacyjnego, wydanego przez Ło-
kietka 15 sierpnia 1317 r. Nie ma
całkowitej pewności, od kiedy moż-
na mówić o Lublinie jako mieście
pod względem prawnym, admini-
stracyjnym i gospodarczym. Ja-
śniej klaruje się postać miasta Lu-
blina w aspekcie urbanistyczno-
-architektonicznym. Uchwycenie za-
lążków układu urbanistycznego Sta-
rego Miasta staje się możliwe po
przeanalizowaniu jego zachowanej
struktury sięgającej XIV, a w pew-
nych partiach nawet XIII wieku.
Pozostawiając zatem na uboczu śla-
dy pierwotnych osad na tzw. „Gro-
dzisku” i Czwartku, gdzie przysz-
łe badania wyjaśnią być może w
sposób ostateczny ich rolę w kształ-
towaniu . się ośrodka miejskiego,
zajmiemy się terenem Starego Mia-
sta i związanym z nim wzgórzem
zamkowym. Pod względem topo-
graficznym oba te miejsca stano-
wią — a w znacznie większym
stopniu stanowiły niegdyś — tere-
ny dogodne do obrony przed czę-
stymi w XII, XIII i XIV wieku na-
padami Jadźwingów, Litwinów, Ru-
sinów i Tatarów.
W 1317 r. miasto, mocą przywi-
leju lokacyjnego, otrzymało 100 ła-
nów „ziemi uprawnej i nieupraw-
nej” oraz „wygon dla bydła [...] z
wspomnianego miasta na trzy stro-
ny”. Były to grunty przeznaczone —
zgodnie z ówczesnym prawem —
„dla wygodnego i przyzwoitego [...]
utrzymania mieszczan i mieszkań-
ców”. iNic nie wiemy o usytuowa-
niu tych gruntów. Późniejsze źród-
ła wspominają o ich stopniowej
utracie przez miasto na rzecz ma-
jątków szlacheckich i kościelnych.
Nie wiemy również, jak przebie-
gały , granice gruntów królewskich
i kościelnych na obszarze zajętym
przez miasto.
Około połowy XIII wieku rysuje
się wyraźnie lubelski zespół gro-
dowy. W jego skład wchodził gród
położony na dzisiejszym wzgórzu
zamkowym, miejscu najbardziej
obronnym, otoczonym wodami Cze-
chówki, podmokłymi stawami, ba-
gnami i łąkami zalewanymi przez
Bystrzycę. Naturalna obronność te-
go miejsca została w tym czasie wy-
korzystana na wzniesienie zamku
z murowaną wieżą — donżonem,
łączonym z działalnością budowla-
ną księcia Daniela Halickiego w o-
kresie, gdy opanował on gród lu-
belski. Bezpośrednio związana z tym
grodem była osada protomiejska,
położona najbliżej, na cyplu wznie-
sienia wbijającego się klinem mię-
dzy doliny rzek Bystrzycy i Cze-
chówki, a zatem miejscu najbar-
dziej korzystnym ze względów
przestrzennych, obronnych i komu-
nikacyjnych. W drugiej połowie
XIII wieku stanęły w jej obrębie
dwie budowle sakralne: kościół św.
Michała i klasztor dominikanów.
Należy się domyślać istnienia tam
placu targowego. Poza rolnictwem
i hodowlą głównymi zajęciami
mieszkańców rozwiniętych podgro-
dzi były handel i rzemiosło.
Obszar XIII-wiecznego osiedla
na wzniesieniu staromiejskim daje
się ustalić z dużym prawdopodo-
bieństwem na podstawie zachowa-
nego układu urbanistycznego śred-
niowiecznego miasta. Osiedle roz-
ciągało się od Bramy Grodzkiej do
Rynku i ulic Rybnej oraz Złotej.
Bieg tych dwóch ulic, łącznie z
krzywizną północnej pierzei Rynku,
określa pierwotną, półkolistą linię
obrony osady. Tworzyły ją zapewne
palisada i wał ziemny, przed któ-
rym w południowo-zachodnim od-
cinku linii ciągnął się naturalny
wąwóz (wzdłuż ulicy Rybnej). Po-
zostałe granice osady podyktowane
były naturalnym kształtem stoków
wzniesienia od strony północnej i
wschodniej.
Układ urbanistyczny tej osady o
charakterze miejskim wynikał z
formy cypla wzniesienia i kierunku
drogi biegnącej od grodu, a dalej
od przeprawy na Bystrzycy, w stro-
nę Krakowa. Ta droga (ulica Grodz-
ka) przecinała osiedle. Był to więc
układ — zresztą pozostał w tym
kształcie do dziś — ulicowy, w któ-
rym poszerzona ulica stanowiła ry-
nek otwierający się na plac targo-
wy, gdzie później stanął kościół św.
Michała. Z tego centrum wybiegały
uliczki boczne: jedna wiodła do
klasztoru dominikanów, druga (dzi-
siejsza Ku Farze) łączyła rynek z
linią obronną od strony zachodniej.
Ulicę Grodzką przy dzisiejszym
Rynku zamykała brama. Druga bra-
ma istniała w miejscu Bramy
Grodzkiej.
Osiedle w tych granicach miało
zapewnione wszelkie warunki o-
bronne. Od północy i wschodu bro-
niły go wysokie skarpy i gród-za-
mek, od południa i zachodu osła-
niał wał ziemno-drewniany ponad
wąwozem. Leżało ono po obu stro-
nach drogi, która była bezpośred-
nim powodem jego powstania i któ-
ra w swym przedłużeniu stanowi
dotąd oś komunikacyjną Lublina.
W centrum osiedla stał kościół św.
Michała, a przy najbardziej obron-
nym odcinku w linii obrony, ponad
skarpą wschodnią, z widokiem na
gród-zamek, wznosiły się drewnia-
ne zabudowania dominikanów.
Gdyby przyszłe badania archeo-
logiczne potwierdziły postawioną tu
hipotezę, trudno byłoby odmówić
temu osiedlu książęcego prawa lo-
kacyjnego, nadanego być może Lu-
blinowi około połowy XIII w. przez
Bolesława Wstydliwego, który w
r. 1235 odebrał Lublin księciu Da-
nielowi. (Przypuszczenie to wysunął
W. Muller, Data lokacji Lublina,
„Roczniki Hum.” KUL, 1960, z. 4.)
Miasto XIV-wieczne, dla którego
podstawą jest dokument lokacyjny
Władysława Łokietka z r. 1317, po-
wstało na zrębie owej osady proto-
miejskiej z XIII w. Obszarem swym
objęło dalszą partię wzniesienia w
kierunku południowo-zachodnim i
zamknęło się w granicach murów
obronnych.
Daty wytyczenia planu miasta
nie znamy. Nie ma danych histo-
rycznych pozwalających twierdzić,
że stało się to w 1317 r. Budowle
murowane i pierścień murów o-
bronnych powstały w czasach Ka-
zimierza Wielkiego, po najeździe
tatarskim (1341 r.) i po nabyciu
wójtostwa lubelskiego przez Francz-
ka z Moguncji (1342 r.). Układ ur-
banistyczny Starego Miasta należy
zatem datować ogólnie na wiek XIV,
a układ jego części, od Bramy
Grodzkiej do linii ulic Rybnej, Zło-
tej i Rynku, na wiek XIII.
Stanowisko takie, poparte źród-
łami historycznymi i analizą struk-
tury urbanistycznej Starego Miasta,
pozwala podjąć próbę wyjaśnienia
jego genezy i wytłumaczyć odstęp-
stwo od przyjętego w średniowieczu
206