Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


U. 1. Jawor, kościół Pokoju. Sztych
F. B. Wernera. (Fot. E. Kryska)


U. 2. Jawor, kościół Pokoju, fasa-
da południowa, stan z 1967 r. (Fot.
K. Jabłoński)

z Wiednia dopiero 9 września na-
stępnego roku, a w kilkanaście dni
później specjalna komisja wyzna-
czyła plac pod budowę, nie opodal
bramy Złotoryjskiej, na północny
zachód od obwarowań miejskich.
Po zgromadzeniu odpowiednich fun-
duszy w dniu 24 kwietnia 1654 r.
położono kamień węgielny, a w koń-
cu września następnego roku ko-
ściół był już pod dachem. Autorem
projektu był Albrecht Sabisch, pra-
cami kierował budowniczy z Jawo-
ra, Andrzej Gamper.
Dla współczesnych zdetermino-
wana szeregiem wymienionych za-
kazów architektura kościołów Po-
koju stanowiła godną zainteresowa-
nia nowość. Już w 1667 r. E. I. Naso
w swym „Phoenix redivivus...” za-
mieszcza o nich obszerne uwagi.
Również i późniejsi komentatorzy
poświęcali im wiele miejsca.
Zachowany do chwili obecnej w
stosunkowo dobrym stanie kościół
jaworski jest trójnawową bazyliką
o płytkim prezbiterium zamknię-
tym trójbocznie. Długość naw
43,5 m, szerokość nawy głównej
14,1 m, naw bocznych 5,3 m, wyso-
kość nawy głównej 16 m, naw bocz-
nych 10 m. Nawa główna przykryta
jest płaskim stropem wspartym na
żagielkowatych łękach. We wnętrzu
przy ścianach południowej i północ-
nej cztery (pierwotnie dwie) kon-
dygnacje empor wypełniają prze-

strzeń naw bocznych; od zachodu
dwuprzęsłowa empora organowa.
Empory wsparte są na masywnych,
drewnianych filarach o kapitelach
kostkowych. Bryła kościoła stano-
wi wierne odbicie jego układu prze-
strzennego. Schemat bazylikowy za-
znaczony jest wyraźnie przez wy-
wyższenie nawy głównej, krytej da-
chem dwuspadowym. Podział ścian
zewnętrznych (przesłoniętych obec-
nie oszalowaniem z desek), w for-
mie charakterystycznej dla kon-
strukcji szkieletowej kratownicy,
uzewnętrznia przebieg elementów
konstrukcyjnych. Jedynym nieco
staranniej i efektowniej opracowa-
nym fragmentem bryły jest wznie-
siona w 1709 r. wieża.
Pierwotne proporcje kościoła, u-
zależnione od względów materiało-
wych i technicznych, opierają się
na kilku prostych zasadach kompo-
zycyjnych. Pomijając pewne niere-
gularności planu, wszystkie jego
elementy sprowadzają się do formy
wydłużonego prostokąta o stosunku
boków 3 : 2.
Radykalna zmiana w charakte-
rze i proporcjach wnętrza omawia-
nego obiektu nastąpiła w latach
osiemdziesiątych w. XVII, kiedy to
w związku z nieustannym wzrostem
liczby wiernych zdecydowano się
na założenie poniżej pierwszej i
drugiej kondygnacji empor dwu
dalszych.

nej. Kościoły należało zatem wzno-
sić poza obrębem murów miejskich,
na obszarze uprzednio wyznaczo-
nym, z materiałów nietrwałych
(glina, słoma) oraz bez wież.
W ten sposób protestanci zna-
leźli się na marginesie miejskiej
społeczności, a ich domy modlitwy
zatraciły cechy wielkiej architektu-
ry. Zwłaszcza przez konsekwentne
egzekwowanie zastrzeżenia co do
budowy wież pozbawiono protestan-
tów elementów niezbędnego dla
osiągnięcia odpowiedniego wyrazu
ideowego świątyni.
Spośród śląskich kościołów Po-
koju najwcześniej wzniesiono gło-
gowski (1652), następnie w latach
1654—55 jaworski, w końcu świd-
nicki (1656). W połowie 1650 r. ode-
brano gminie jaworskiej kościół
pod wezwaniem św. Marcina unie-
możliwiając tym samym kontynuo-
wanie praktyk religijnych w mie-
ście. Wespół z protestancką gminą
Świdnicy Jawor wystosował w dniu
9 października 1651 r. petycję do
cesarza z prośbą o zezwolenie na
budowę kościołów według załączo-
nych planów. Zezwolenie uzyskano


Tl. 3. Jawor, kościół Pokoju, wnętrze, stan z 1967 r. (Fot. K. Jabłoński)

219