Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

II. 1. Kolegiata pułtuska, rzut poziomy, wg pomiaru ZAP Politechniki War-
szawskiej

JERZY Z. ŁOZIŃSKI
PROGRAM PUŁTUSKIEJ KAPLICY RISKUPA NOSKOWSKIEGO

Kiedy w r. 1517 Bartłomiej Berrecci przedstawiał
Zygmuntowi Staremu do zatwierdzenia swój projekt
królewskiej kaplicy, renesansowe, włoskie formy cen-
tralnego mauzoleum stanowiły w polskim otoczeniu
zupełną nowość. Kiedy w r. 1533, po odkuciu przez
Berrecciego napisu na fryzie wewnętrznym, kaplicę
konsekrowano, nie była ona w swym nowatorskim
kształcie przestrzennym całkiem w Polsce odosobnio-
na. Co najmniej trzy inne centralno-kopułowe bu-
dowle grobowe istniały już wówczas lub były w koń-
cowej fazie budowy: gnieźnieńskie mauzoleum pry-
masa Łaskiego, wawelska kaplica biskupa Tomickie-
go i kaplica Grobu Chrystusa w Miechowie. Druga
renesansowa kaplica przy katedrze krakowskiej też
była dziełem Berrecciego, a i budowlę miechowską
próbowano przypisać członkom warsżtatu zatrudnio-
nego na Wawelu.
Ale rewolucyjne na tle ówczesnej architektury
polskiej wawelskie modele renesansowego mauzoleum
grobowego nie od razu stały się wzorem naśladow-
nictw, które będą liczne dopiero od schyłku stulecia.
Powstające masowo w XVI w. przyścienne pomniki
nagrobne o italianizujących formach opraw architek-
tonicznych rzadko otrzymywały odpowiednią do nich
nowożytną obudowę przestrzenną. Wstawiano je do
gotyckich wnętrz kościelnych, gdzie najczęściej zaj-
mowały uprzywilejowane miejsce w prezbiterium, w
bezpośrednim sąsiedztwie głównego ołtarza. W miej-
skich kościołach famych i zakonnych renesansowe na-
grobki umieszczano w piętnastowiecznych kaplicach
cechowych lub brackich, które w XVI w. często zmie-
niały właścicieli, stając się prywatnymi kaplicami ro-
dzinnymi, co nie pociągało jednak na ogół za sobą
zmiany kształtu architektonicznego. Na prowincji na-
wet kaplice dobudowywane w XVI w. lub wznoszone
wówczas razem z kościołami, przeznaczone na po-

mieszczenie renesansowych już nagrobków, otrzymy-
wały często formy późnogotyckie. Reformowanie w
nowym stylu starych kaplic przyjęło się w XVI w.
powszechniej jodynie w kościołach katedralnych dzię-
ki inicjatywie biskupów. Przebudowy te łączyły się
także ze zmianą obyczaju grzebalnego. Średniowiecz-
ne, pojedyncze na ogół, wąskie groby umieszczane
wprost pod posadzką, przykrywane płytą lub sarko-
fagiem, zastępowano teraz obszernymi kryptami, do
których zejść można było po schodach. Charakter
związanych z tym przekształceń architektury kaplic
nie zawsze był radykalny i zakrojony na wielką skalę,
często formę renesansową osiągano skromnymi środ-
kami, a kształt centralno-kopułowy, najtrudniejszy do
realizacji, stosowany był w zakresie bardzo ograni-
czonym i przestrzegany zasadniczo jedynie na Wa-
welu. Z siedmiu zachowanych — oprócz Zygmuntow-
skiej — kaplic kopułowych z lat 1530—80 sześć to
sepulkralne fundacje biskupie. Cztery z nich — To-
mickiego, Maciejowskiego, Zebrzydowskiego i Pad-
niewskiego — powstały na zrębie gotyckich kaplic
przy wawelskiej katedrze, dwie — zbudowano całko-
wicie od nowa przy kościołach kolegiackich w rezy-
dencjonalnych miastach biskupich: Noskowskiego w
Pułtusku i Uchańskiego w Łowiczu.
Niestety, wszystkie te wczesne kaplice przetrwały
do naszych czasów silnie przekształcone, pozbawione
w większości dawnego wystroju i wyposażenia wnę-
trza, przez co zatarł się w znacznej mierze ich pier-
wotny program. Dobrze czytelny wyjątek stanowi
wśród nich kaplica grobowa biskupa płockiego An-
drzeja Noskowskiego przy kolegiacie w Pułtusku,
przerzut koncepcji kopułowego mauzoleum na odleg-
ły od Krakowa teren płockiego Mazowsza, a zarazem
pierwsze nawiązanie do schematu architektonicznego

271