Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

ALDONA BARTCZAKOWA

PROJEKT NIEZNANEGO PAŁACU. KLASZTOR BONIFRATRÓW. PAŁAC BRANICKICH

PROJEKT NIEZNANEGO PAŁACU
Prof. W. Hentschel w swej pracy zajął się prze-
chowywanym w Gabinecie Rycin BUW rysunkiem
przedstawiającym projekt nieznanego pałacu od stro-
ny ogrodu, z literą „P” w kartuszu nad portalem. Po
zanalizowaniu go Hentschel stwierdził, że projekt ten
w zakresie podziałów, detali i motywów dekoracyj-
nych odpowiada stylowi architektów saskich pracu-
jących w Polsce w 1. połowie XVIII w., ściślej, w la-
tach pięćdziesiątych. Ponadto ustalił, że szereg podo-
bieństw łączy go m.in. z elewacją frontową Nowego
Zamku w Grodnie i z elewacją Zaniku Królewskiego
w Warszawie od strony Wisły, zwłaszcza w zastoso-
waniu ryzalitu o zaokrąglonych narożach na osi środ-
kowej.
W sposobie rozwiązania środkowej części ryzalitu
występującego na tym projekcie i w detalach Autor
dopatrzył się analogii do niektórych dzieł Jana Fry-
deryka Knóbla, np. do pawilonów ogrodowych dla H.
Brułila na Woli, w Młocinach, na Nowym Świecie
w Warszawie. Powyższe wnioski skłoniły go do przy-
znania autorstwa omawianego projektu J. F. Knobło-
wi. Atrybucja ta wydaje się całkiem słuszna i przeko-
nywająca.
Pewne zastrzeżenia natomiast nasuwają się w
związku z poglądem prof. Hentschla co do uznania
rysunku za pierwszą wersję projektu przebudowy pa-
łacu w Radzyniu Podlaskim. Powstaje szereg wątpli-
wości, które wynikają z niedostatecznej znajomości
Hentschla materiałów źródłowych związanych z prze-
budową tego pałacu.
W świetle korespondencji ówczesnego właściciela
pałacu w Radzyniu Eustachego Potockiego z Jakubem
Fontaną, Janem Klemensem Branickim i innymi oso-
bami zostało ustalone, że przebudowa pałacu pod kie-
runkiem Jakuba Fonitany prowadzona była już od
około 1750—1751 r. W 1754 r. prowadzono roboty przy

urządzaniu wnętrz korpusu głównego, a przede wszy-
stkim w kwietniu 1754 r. ukończona była reprezen-
tacyjna klatka schodowa mieszcząca się w środko-
wym półokrągłym ryzalicie od strony dziedzińca. Na-
leży zatem przyjąć, ;że projekty przebudowy musiały
być przygotowane o wiele wcześniej, co najmniej oko-
ło 1750 r. Tymczasem, jak Hentschel podaje, J. F.
Kndbel przybył do Warszawy w r. 1753, a dopiero
w r. 1754, po objęciu stanowiska dyrektora warszaw-
skiego Saskiego Urzędu Budowlanego (po śmierci Jau-
cha), przystąpił do wielkiej i ożywionej działalności
w Warszawie i na prowincji. W tych warunkach nie
mógł on wcześniej przygotować żadnego projektu
przebudowy pałacu w Radzyniu, skoro w chwili jego
przyjazdu do Polski roboty tam były w pełnym toku,
a środkowy ryzalit — zasadniczy element — był go-
tów przed r. 1754. Nie mógł więc J. Fontana dokonać
żadnej modyfikacji jego projektu.
Wniosek swój prof. Hentschel oparł na mylnej in-
formacji podanej przez S. Łozę w Słowniku Archi-
tektów Polskich, że budowę wykonano w 1758 r. i że
Jakub Fontana kierował robotami od r. 1755. Jak
wynika z podanych rozważań, daty nie odpowiadały
rzeczywistemu stanowi rzeczy, bo Fontana pracował
w Radzyniu już od około r. 1750.
Dalsze zastrzeżenia budzi przeprowadzona przez
W. Hentschla analiza porównawcza elewacji przedsta-
wionej na rysunku z wykonaną przez J. Fontanę w
pałacu w Radzyniu. Zasadniczą, według niego, zmia-
ną uczynioną przez Fontanę w stosunku do projektu
było zastosowanie go do elewacji frontowej pałacu,
a tymczasem projekt dotyczy elewacji ogrodowej.
Można by to przyjąć, gdyby się zgadzały podziały w
partiach międzyryzalitowych. Ale i fasada ogrodowa
pałacu w Radzyniu reprezentuje odmienne ukształ-
towanie pierwotne, które zdaniem Hentschla miało
być podstawą do sporządzenia omawianego projektu.
Mianowicie ryzality, a raczej pawilony boczne tej fa-


li, 1, Projekt przebudowy pałacu w Krystynopolu P. Ricaud de Tirregaille’a, wg
T. Mańkowskiego, „Architekt P.R. Tirregaille”, 1948. (Fot. W. Wolny)

374