Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

TERESA JAKIMOWICZÓWNA

ZAMEK W OSIECZNEJ

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu

naukowym

Oddziału Poznańskiego w dniu 15.XII.1969 r.)

Osieczna: miasteczko rolnicze w
pow. leszczyńskim (dawny powiat
kościański). Lokacja ok. roku 1370.
W ciągu XIV i XV wieku własność
Bobków, w latach 1512—1592 Gór-
ków, 1592—1618 Czarnkowskich, na-
stępnie Przyj emskich, Opalińskich i
in., 1793—.1945 w rękach niemiec-
kich.
Dzisiejsza, z elementami hisito-
ryzmu i secesji architektura zamku
w Osiecznej pochodzi z lat 1890—
1908 i jest dziełem architektów z
berlińskiej firmy Reimer i Koerte.
Z wcześniejszej historii budowlanej
zamku dwa tylko fakty są bezspor-
ne, a każdy z nich uwieczniła osob-
na tablica z inskrypcją, wmurowa-
ne obecnie w boczną ścianę skrzy-
dła północnego. Fakt pierwszy —
to restauracja i rozbudowa zamku
w roku 1601 przez Andrzeja Czarn-
kowskiego. Fakt drugi — to odbu-
dowa po pożarze w roku 1665, prze-
prowadzona przez Jana z Bnina
Opalińskiego.
Za Edwardem Raczyńskim budo-
wę zamku w Osiecznej zwykło się
przypisywać Górkom. Potocznie też.
choć bez pokrycia, określa się go
jako „renesansowy”. Dopiero An-
drzej Wędzki w historyczno-urbani-
sitycznym studium miasteczka (O-
sieczna — 1963, mszps u Wojewódz-
kiego Konserwatora Zabytków w
Poznaniu) stwierdził, że pierwotny
zamek wznieśli tam Borkowie, za-
pewne w XV wieku, a w dzisiej-
szej architekturze wyróżnił partię
z roku 1601 (skrzydło zachodnio-
-północne) i z roku 1665 (wschod-
nia część skrzydła południowego).
Natomiast Ewa Kręglewska-Fokso-
wiiczowa (Ziemia Leszczyńska, pra-

ca zbiorowa 1966, s. 336) datuje
piwnice płn.-zachodniej części obec-
nego zamku na około 1530, przypi-
sując jej wzniesienie na miejscu
starego zamku — Górkom; zaś całe
skrzydło południowe datuje na
wiek XIX. Analiza zabytku i do-
tyczących go materiałów historycz-
nych skłania do opowiedzenia się
za stanowiskiem Wędzkiego.
Z tym wszystkim jednak zamek
w Osiecznej jest obiektem nieopra-
cowanym i z konieczności pozosta-
nie takowym do czasu przeprowa-
dzenia badań archeologicznych i ar-
chitektonicznych. Chwilowo wypad-
nie więc ograniczyć się do hipote-
tycznych wniosków, jakie na temat
fundacji, dziejów budowlanych i
architektury sprzed przebudowy w
latach 1890—1908 nasuwa analiza
materiałów historycznych oraz mo-
żliwa dziś tylko w wąskim zakre-
sie, powierzchowna analiza zabyt-
ku. Szczególnie zasługuje na bliż-
sze opracowanie niemalże nieznany
do tej pory portal z roku 1601; on
to głównie usprawiedliwia niniej-
szą publikację.
*
Pierwsza z kilkakrotnych wzmia-
nek archiwalnych o „castrum” i
„fortalitium” w Osiecznej pochodzi
z roku 1472, niewykluczone więc,
że Borkowie wystawili zamek w
ciągu 3-ciej ćwierci XV wieku.
Fragmenty ceglanych murów gotyc-
kich, odkryte na terenie parku w
czasie prac instalacyjnych jesienią
1969 roku, potwierdzają hipotezę A.
Wędzkiego, że była to budowla mu-
rowana. Usytuowanie jej w prze-
strzennej izolacji od miasteczka, na
płaskim terenie w klinie między


U. 2. Osieczna, plan sytuacyjny
zamku, 1900 r. Oryg. w Archiwum
M. Poznania

brzegiem jeziora Łoniewskiego a
rzeczką Zgnilec, pozwala domyślać
się, jak to czyni A. Wędzki, regu-
larnego zamku nizinnego. Lecz tyl-
ko badania archeologiczne mogą od-
słonić założenie tej średniowiecznej
rezydencji.
Kolejni dziedzice miasteczka.
Górkowie, obdarzyli je przywileja-
mi gospodarczymi; z fundacji Łu-
kasza II stanął tu w 1540 roku mu-
rowany kościół parafialny. Lecz O-
sieczna, na co znowu zwraca uwagę
Wędzki, nigdy nie była ich rezy-
dencją. Istotnie, Łukasz II, domnie-
many fundator czy też inicjator
przebudowy zamku mieszkał w
Wielkopolsce w pałacu poznańskim
i w Szamotułach. Osieczna, poło-
żona z dala od ważniejszych trak-
tów, pozbawiona znaczenia strate-
gicznego a tym bardziej reprezenta-
cyjnego, to jedno z dziesiątków rol-
niczych miasteczek, jakie w olbrzy-
mich dobrach Górków posiadały
.znaczenie li tylko gospodarcze. Łu-
kasz II, którego urzędy, interesy i
kariera wiązały z Poznaniem, z
dworem królewskim w Krakowie
oraz z dworami zagranicznymi, nie
miał powodów, aby przebudowywać
czy odbudowywać właśnie zamek


II. 1. Osieczna, widok miasteczka i zamku. „Przyjaciel Ludu” 1840 r.

w Osiecznej. Sytuacja nie zmieniła
się za czasów jego syna, Andrzeja I
i wnuka — Stanisława, ostatniego
dziedzica Osiecznej z rodu Górków.
Zamek osieczyński przetrwał
więc zapewne w swoim pierwot-
nym, nieznanym dziś kształcie do
przebudowy, jaką w roku 1601 pod-
jął nowy dziedzic. Andrzej Czarn-
kowski, w prostej linii prawnuk
Łukasza II Górki. Dzieło swe upa-
miętnił inskrypcją, która głosi: „Si-
bi et posterioritate / Andreas Czarn-
kowski / Castellanus Calissiensis /

404