DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Stawicki, Stanisław: Czy Nektarij autor "Tipika" był twórcą malowideł supraślskich?
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48042#0038
STANISŁAW STAWICKI
CZY NEKTARU AUTOR „TIPIKA“ BYŁ TWÓRCĄ MALOWIDEŁ
SUPRAŚLSKICH ?
Twórcą ściennej dekoracji malarskiej w cerkwi
supraślskiej był, jak wynika z Kroniki Ławry, „Ser-
bin Nektarij maler”. Lakoniczna wzmianka w dwu-
dziestym rozdziale kroniki odnoszącym się do r. 1557
mówi tylko o wypłaceniu należnej sumy malarzowi za
prace przy ikonostasie1 2. Wiadomo jednak, że np. na
ziemiach ruskich ci sami mistrzowie byli twórcami
ikon i malowideł ściennych ^Najprawdopodobniej ta
sama sytuacja zaistniała w Supraślu, zresztą w dwóch
innych wzmiankach rozdziału 20, dotyczących malo-
wania cerkwi i ołtarza nie wymienia się innych ma-
larzy 3.
Zbieżność nazwiska malarza działającego w Su-
praślu z nazwiskiem autora Tipika jest zastanawia-
jąca, a sugestie nader kuszące. Czyżby twórcą malo-
wideł supraślskich był Nektarij nazywający siebie
biskupem z Veles, autor słynnego z r. 1599 Tipika
o cerkiewnym i ściennym malarstwie4?
Rozpatrzmy wszystko po kolei. Wykonany przez
„Nektarija malera” ikonostas dla cerkwi supraślskiej
nie zachował się i już w 1. poł. XVII w. spra wa -
1 Kronika Ławry Supraslskiey, „Archeografićeskij Sbor-
nik Doku mentor Oitnosjaśćichsj a k istorii Severo-Zapadnoj
Rusi izdavaemyj pri Upravlenii Vilenskago Ućebnago Okru-
ga” t. IX, Vilna 1870, s. 52.
2 V. N. LAZAREY, Dreunerusskije chudoiniki i metody
ich raboty, ,,Dreverusskoje Iskusstvo XV — naćala XVI ve-
kov”, Moskva 1963, s. 8 i 11; — por. I. GRABAR, Teofan
Grek, „Kazanskij muzejnyj vestnik” 1922, nr 1 s. 8.
s Kronika ..., jw., s. 49.
4 N. I. PETROV, ,,Tipik” o cerkoonom i o nastennom
pis’me episkopa Nektarija iz serbskago grada Velesa, 1599 go-
da, i znacenie ego v istorii russkoj ikonopisie, „Zapiski Impe-
ratoirskago Russkago Archeologićeskago Obśćestva”, Novaja
Serija, t. XI, vyp. 1 i 2, S-Petersburg 1899.
5 Ikonostas ufundowano za rządów archimandryty Niko-
dema Szybinskiego, o czym informuje nas 54 rozdz. Kroniki
Ławry odnoszący się do r. 1641 (jw., s. 173—175). Ukończony
zaś został 6 czerwca 1664 r. (N. DALMATOV, Supraslskij Bla-
goueśćenskij Monastyr’, Sanktpeterburg 1892, s. 142).
6 Dekoracja malarska, jaka przetrwała do chwili zburze-
nia cerkwi w r. 1944, obejmowała sklepienie przed ikonosta-
sem, kopułę wraz z ośmiobocznym bębnem i żaglami, łęki
sklepienne, ściany i dwa ośmioboczne filary. Fragmenty ma-
lowideł, które zdołano uratować, pochodzą z filarów i ich
przejść w łęki. Bodajże wszystkie malowidła dekorujące
dzono nowy z Gdańska5 6. Obecnie jedynie zachowane
szczątkowo malowidła ścienne mogą wnieść konkret-
ne dane do naszych rozważańG. Pod względem tech-
nologicznym pokrywają się one, głównie jeśli chodzi
o narzut, z wieloma szczegółami zawartymi w prze-
pisach Tipika. Wapienny tynk, na którym wykonano
malowidła, jest dwuwarstwowy. Jego spodnia war-
stwa zawiera dwa rodzaje wypełniaczy. Jako wypeł-
niacz nieorganiczny występuje drobnoziarnisty, prze-
siany piasek, jako wypełniacz pochodzenia organicz-
nego — cięta słoma nie zidentyfikowanych zbóż oraz
słoma traw. Na warstwie spodniej narzutu leży cienka
warstewka wapienna o grubości od 2 do 3 mm, za-
wierająca z kolei jako wypełniacz, cięte włókna ko-
nopi. Przeciętna grubość całej powłoki tynkowej wy-
nosi od 1 do 3 cm. W tynku nie wykryto spoiw orga-
nicznych 7. Trzeba jednak pamiętać, że ich dodawanie
było zasadą „starych mistrzów”, a odnośne recepty
podane w Tipiku mogły być już wtedy nie praktyko-
wane. W latach 1866 oraz 1886 i 1889 przeprowadzone
zostały przez artystę malarza W. W. Gr jaźniowa ba-
dania dekoracji malarskiej w Supraślu8. Ówczesne
ściany, a więc wspaniałe sceny z życia Chrystusa i Marii,
przepadły bezpowrotnie. Nie pozostało żadnych śladów z ma-
lowideł kopuły, którą zdobił Chrystus w ośmioramiennej
gwieździe, bębna — gdzie umieszczono postacie apostołów,
proroków i świętych — oraz żagli, które z kolei ozdobione
były czterema Ewangelistami. Najpełniejszy opis ściennej
dekoracji malarskiej w cerkwi supraślskiej pochodzi z r. 1910
(P. P. POKRYSKIN, Blagoueśienskaja cerkov v Supraslskom
monastyre, praca zbiorowa, Sbornik Archeologićeskich
Statej, podnosennyj grafu A. A. Bobrinskomu v den’ 25-letia.
predsedatel’stva ego v Imperatorskoj Archeologićeskoj Kom-
mlssii, S-Peterburg 1911, s. 232-237.
7 Dane technologiczne uzyskane na podstawie prac:
P. RUDNIEWSKI, Technika malowideł bizantyjsko-ruskich na
przykładzie polichromii ściennych w Lublinie i Supraślu,
„Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków” t. IX, seria
B, Warszawa 1965, s. 100 i 101; — L. BARTNIK, Fragment
XVI mai. z kościoła pobazylijskiego w Supraślu (praca dy-
plomowa — mszps), ASP, Warszawa 1966.
8 P. N. BATIUSKOV, Belorussija i Litua, rozdział, Objas-
nenlja k risunkam, S. Peterburg 1890, s. 141. — Badania miały
zapewne związek z odsłanianiem malowideł spod wapiennych
pobiał, którymi ok. 1853 r. za czasów ihumena W. Kurhano-
wicza pokryto ścienną dekorację (DALMATOV, jw., s. 424).
30
CZY NEKTARU AUTOR „TIPIKA“ BYŁ TWÓRCĄ MALOWIDEŁ
SUPRAŚLSKICH ?
Twórcą ściennej dekoracji malarskiej w cerkwi
supraślskiej był, jak wynika z Kroniki Ławry, „Ser-
bin Nektarij maler”. Lakoniczna wzmianka w dwu-
dziestym rozdziale kroniki odnoszącym się do r. 1557
mówi tylko o wypłaceniu należnej sumy malarzowi za
prace przy ikonostasie1 2. Wiadomo jednak, że np. na
ziemiach ruskich ci sami mistrzowie byli twórcami
ikon i malowideł ściennych ^Najprawdopodobniej ta
sama sytuacja zaistniała w Supraślu, zresztą w dwóch
innych wzmiankach rozdziału 20, dotyczących malo-
wania cerkwi i ołtarza nie wymienia się innych ma-
larzy 3.
Zbieżność nazwiska malarza działającego w Su-
praślu z nazwiskiem autora Tipika jest zastanawia-
jąca, a sugestie nader kuszące. Czyżby twórcą malo-
wideł supraślskich był Nektarij nazywający siebie
biskupem z Veles, autor słynnego z r. 1599 Tipika
o cerkiewnym i ściennym malarstwie4?
Rozpatrzmy wszystko po kolei. Wykonany przez
„Nektarija malera” ikonostas dla cerkwi supraślskiej
nie zachował się i już w 1. poł. XVII w. spra wa -
1 Kronika Ławry Supraslskiey, „Archeografićeskij Sbor-
nik Doku mentor Oitnosjaśćichsj a k istorii Severo-Zapadnoj
Rusi izdavaemyj pri Upravlenii Vilenskago Ućebnago Okru-
ga” t. IX, Vilna 1870, s. 52.
2 V. N. LAZAREY, Dreunerusskije chudoiniki i metody
ich raboty, ,,Dreverusskoje Iskusstvo XV — naćala XVI ve-
kov”, Moskva 1963, s. 8 i 11; — por. I. GRABAR, Teofan
Grek, „Kazanskij muzejnyj vestnik” 1922, nr 1 s. 8.
s Kronika ..., jw., s. 49.
4 N. I. PETROV, ,,Tipik” o cerkoonom i o nastennom
pis’me episkopa Nektarija iz serbskago grada Velesa, 1599 go-
da, i znacenie ego v istorii russkoj ikonopisie, „Zapiski Impe-
ratoirskago Russkago Archeologićeskago Obśćestva”, Novaja
Serija, t. XI, vyp. 1 i 2, S-Petersburg 1899.
5 Ikonostas ufundowano za rządów archimandryty Niko-
dema Szybinskiego, o czym informuje nas 54 rozdz. Kroniki
Ławry odnoszący się do r. 1641 (jw., s. 173—175). Ukończony
zaś został 6 czerwca 1664 r. (N. DALMATOV, Supraslskij Bla-
goueśćenskij Monastyr’, Sanktpeterburg 1892, s. 142).
6 Dekoracja malarska, jaka przetrwała do chwili zburze-
nia cerkwi w r. 1944, obejmowała sklepienie przed ikonosta-
sem, kopułę wraz z ośmiobocznym bębnem i żaglami, łęki
sklepienne, ściany i dwa ośmioboczne filary. Fragmenty ma-
lowideł, które zdołano uratować, pochodzą z filarów i ich
przejść w łęki. Bodajże wszystkie malowidła dekorujące
dzono nowy z Gdańska5 6. Obecnie jedynie zachowane
szczątkowo malowidła ścienne mogą wnieść konkret-
ne dane do naszych rozważańG. Pod względem tech-
nologicznym pokrywają się one, głównie jeśli chodzi
o narzut, z wieloma szczegółami zawartymi w prze-
pisach Tipika. Wapienny tynk, na którym wykonano
malowidła, jest dwuwarstwowy. Jego spodnia war-
stwa zawiera dwa rodzaje wypełniaczy. Jako wypeł-
niacz nieorganiczny występuje drobnoziarnisty, prze-
siany piasek, jako wypełniacz pochodzenia organicz-
nego — cięta słoma nie zidentyfikowanych zbóż oraz
słoma traw. Na warstwie spodniej narzutu leży cienka
warstewka wapienna o grubości od 2 do 3 mm, za-
wierająca z kolei jako wypełniacz, cięte włókna ko-
nopi. Przeciętna grubość całej powłoki tynkowej wy-
nosi od 1 do 3 cm. W tynku nie wykryto spoiw orga-
nicznych 7. Trzeba jednak pamiętać, że ich dodawanie
było zasadą „starych mistrzów”, a odnośne recepty
podane w Tipiku mogły być już wtedy nie praktyko-
wane. W latach 1866 oraz 1886 i 1889 przeprowadzone
zostały przez artystę malarza W. W. Gr jaźniowa ba-
dania dekoracji malarskiej w Supraślu8. Ówczesne
ściany, a więc wspaniałe sceny z życia Chrystusa i Marii,
przepadły bezpowrotnie. Nie pozostało żadnych śladów z ma-
lowideł kopuły, którą zdobił Chrystus w ośmioramiennej
gwieździe, bębna — gdzie umieszczono postacie apostołów,
proroków i świętych — oraz żagli, które z kolei ozdobione
były czterema Ewangelistami. Najpełniejszy opis ściennej
dekoracji malarskiej w cerkwi supraślskiej pochodzi z r. 1910
(P. P. POKRYSKIN, Blagoueśienskaja cerkov v Supraslskom
monastyre, praca zbiorowa, Sbornik Archeologićeskich
Statej, podnosennyj grafu A. A. Bobrinskomu v den’ 25-letia.
predsedatel’stva ego v Imperatorskoj Archeologićeskoj Kom-
mlssii, S-Peterburg 1911, s. 232-237.
7 Dane technologiczne uzyskane na podstawie prac:
P. RUDNIEWSKI, Technika malowideł bizantyjsko-ruskich na
przykładzie polichromii ściennych w Lublinie i Supraślu,
„Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków” t. IX, seria
B, Warszawa 1965, s. 100 i 101; — L. BARTNIK, Fragment
XVI mai. z kościoła pobazylijskiego w Supraślu (praca dy-
plomowa — mszps), ASP, Warszawa 1966.
8 P. N. BATIUSKOV, Belorussija i Litua, rozdział, Objas-
nenlja k risunkam, S. Peterburg 1890, s. 141. — Badania miały
zapewne związek z odsłanianiem malowideł spod wapiennych
pobiał, którymi ok. 1853 r. za czasów ihumena W. Kurhano-
wicza pokryto ścienną dekorację (DALMATOV, jw., s. 424).
30