DOI issue:
Nr. 2
DOI article:[Rozprawy]
DOI article:Libera, Zdzisław: Stanisław Kostka Potocki i jego rola w życiu literackim Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48042#0203
ZDZISŁAW LIBERA
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI I JEGO ROLA W ŻYCIU LITERACKIM
KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO I
Próba określenia roli Stanisława Kostki Potockiego
w dziejach literatury polskiej i wyznaczenia mu w
niej odpowiedniego miejsca wymaga sięgnięcia do je-
go działalności z początku w. XIX. Wprawdzie już za
czasów Stanisława Augusta Stanisław Kostka Potoc-
ki zajmował się działalnością polityczną, wygłaszał
mowy i zabierał głos w sprawach publicznych, ale
trudno określić to działalnością par excellence lite-
racką; zachowane w materiałach rękopiśmiennych
wiersze (których w zasadzie nie ogłaszał drukiem)
nile odznaczają się większą wartością artystyczną. Ja-
ko pisarz, krytyk literatury i sztuki oraz jako pu-
bicysta ujawnił swoje zamiłowania i zdolności do-
piero później, gdy działając w Towarzystwie Przyja-
ciół Nauk i we władzach politycznych i oświatowych
Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego
publikował swoje utwory zarówno w postaci ksią-
żek, jak też rozpraw i felietonów ogłaszanych na
łamach „Pamiętnika Warszawskiego”. Także w świa-
domości współczesnych Stanisław Kostka Potocki
uchodził za reprezentanta środowiska literackiego'.
Kajetan Koźmian wspominał go bowiem w Pamiętni-
kach jako przedstawiciela „literatury ważnej” obok
Staszica, Lindego, Kopczyńskiego i Bohusza x, a Mic-
kiewicz atakował go w znanym artykule O kryty-
kach i recenzentach warszawskich za jego sądy o li-
teraturze zaznaczając, że „wielki mówca i zasłużony
mąż ojczyźnie [...] niepotrzebnie się wdawał w reto-
rykę i krytykę” Nic więc dziwnego', że ten właśnie
okres przyciągał i przyciąga dalej uwagę badaczy in-
teresujących się Stanisławem Kostką Potockim.
Do najwcześniejszych publikacji na temat literac-
kiej (działalności Potockiego należy studium Piotra
Chmielowskiego Liberalizm i obskurantyzm na Lit-
wie i Rusi (1815—1823) 1 2 3, w którym znakomity uczo-
ny doby pozytywizmu omówił w jednym z rozdziałów
wystąpienie Potockiego w „Pamiętniku Warszawskim”
przeciwko Akademii jezuickiej w Połocku i reperku-
sje, jakie ono wywołało w ówczesnym życiu umysło-
1 K. KOŹMIAN, Pamiętniki, Warszawa 1907, cz. IV, s. 52.
2 A. MICKIEWICZ, Dzieła, Warszawa 1950, t. V, s. 259.
3 Warszawa 1898.
4 W. GORZYCKI, Stanisław Potocki jako przeciwnik ro-
mantyzmu, „Przewodnik naukowy i literacki” 1917.
5 H. ŻYCZYNSKI, Estetyka Pamiętnika Warszawskiego,
„Pamiętnik literacki” 1918.
6 I. CHRZANOWSKI, Stanisław Potocki jako pseudoklasyk
[w:] Studia z dziejów kultury, Warszawa 1949, s. 477.
KRÓLESTWA KONGRESOWEGO
wym i literackim. Z kolei Wincenty Gorzycki za-
jął się Potockim jako przeciwnikiem romantyzmu
wskazując na ataki skierowane przeciwko „stanom
romantyczno-mistycznym”4. Nie pominął roli autora
Świstka krytycznego Henryk Życzyński analizując es-
tetykę „Pamiętnika Warszawskiego”5. Czasy nowsze
przyniosły kilka rozpraw o charakterze syntetycznym.
Ignacy Chrzanowski scharakteryzował rolę pisarza ja-
ko teoretyka i krytyka literatury oraz przedstawił go
jako mówcę, felietonistę i satyryka. Podnosząc zasłu-
gi Potockiego na polu oświaty krytycznie odniósł się
do jego utworów literackich. W szczególności surowo
osądził Podróż do Ciemnogrodu dowodząc, że „wyspa
ciemnogrodzka jest bezkształtnym pozbawionym in-
dywidualnego oblicza stekiem różnych pierwiastków
ciemnoty i wstecznictwa nie jednej jakiej określonej
epoki i nie jednego określonego miejsca ■— i dlatego
nie ma w sobie prawdy życiowej” 6. W ujęciu Chrza-
nowskiego Potocki to „zaślepiony deista, fanatyczny
mason, jednostronny racjonalista, nie umiejący pa-
trzeć w ludzkie serca i lekceważący sobie ich głos”7,
a jako krytyk reprezentował on cechy właściwe este-
tyce klasy cysty cznej, przy czym „nie uzasadniał nale-
życie swoich sądów”8. Zupełnie inny portret Potoc-
kiego przekazał Emil Kipa w obszernym wstępie do
Podróży do Ciemnogrodu wydanej w serii Biblioteki
Narodowej. W przekonaniu wybitnego historyka Pod-
róż posiada ogromną wartość dokumentarną. „Jedyne
to — pisze Kipa — w całej naszej literaturze świa-
dectwo, jak wyglądało społeczne oblicze Polski wie-
ków feudalnych, jak wyglądali i do czego zmierzali
ludzie, którzy nie widząc i nie czując przemian, ja-
kie zaszły, marzyli o powrocie tych dawnych cza-
sów” 9. AUtor dodaje, że „wielka troska o oświecenie
człowieka i uszlachetnienie ludzkości znajduje w
«Podróźy», jak na swój czas, pełny i doskonały wy-
raz” 10. Autor niniejszego artykułu w rozprawie o
Stanisławie Kostce Potockim 11 starał się wykazać, że
autor Pochwały Ignacego Krasickiego i Podróży do
7 Tamże.
8 Tamże, s. 473.
9 S. K. POTOCKI, Podróż do Ciemnogrodu i Świstek
krytyczny, opr. E. KIPA, Wrocław 1955, Wstęp, s. XCI.
10 Tamże, s. XLH.
11 Z. LIBERA, Stanisław Kostka Potocki jako pisarz
i krytyk literacki [w:] „Rocznik Hist. Sztuki” I, 1956,
S. 433-442.
193
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI I JEGO ROLA W ŻYCIU LITERACKIM
KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO I
Próba określenia roli Stanisława Kostki Potockiego
w dziejach literatury polskiej i wyznaczenia mu w
niej odpowiedniego miejsca wymaga sięgnięcia do je-
go działalności z początku w. XIX. Wprawdzie już za
czasów Stanisława Augusta Stanisław Kostka Potoc-
ki zajmował się działalnością polityczną, wygłaszał
mowy i zabierał głos w sprawach publicznych, ale
trudno określić to działalnością par excellence lite-
racką; zachowane w materiałach rękopiśmiennych
wiersze (których w zasadzie nie ogłaszał drukiem)
nile odznaczają się większą wartością artystyczną. Ja-
ko pisarz, krytyk literatury i sztuki oraz jako pu-
bicysta ujawnił swoje zamiłowania i zdolności do-
piero później, gdy działając w Towarzystwie Przyja-
ciół Nauk i we władzach politycznych i oświatowych
Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego
publikował swoje utwory zarówno w postaci ksią-
żek, jak też rozpraw i felietonów ogłaszanych na
łamach „Pamiętnika Warszawskiego”. Także w świa-
domości współczesnych Stanisław Kostka Potocki
uchodził za reprezentanta środowiska literackiego'.
Kajetan Koźmian wspominał go bowiem w Pamiętni-
kach jako przedstawiciela „literatury ważnej” obok
Staszica, Lindego, Kopczyńskiego i Bohusza x, a Mic-
kiewicz atakował go w znanym artykule O kryty-
kach i recenzentach warszawskich za jego sądy o li-
teraturze zaznaczając, że „wielki mówca i zasłużony
mąż ojczyźnie [...] niepotrzebnie się wdawał w reto-
rykę i krytykę” Nic więc dziwnego', że ten właśnie
okres przyciągał i przyciąga dalej uwagę badaczy in-
teresujących się Stanisławem Kostką Potockim.
Do najwcześniejszych publikacji na temat literac-
kiej (działalności Potockiego należy studium Piotra
Chmielowskiego Liberalizm i obskurantyzm na Lit-
wie i Rusi (1815—1823) 1 2 3, w którym znakomity uczo-
ny doby pozytywizmu omówił w jednym z rozdziałów
wystąpienie Potockiego w „Pamiętniku Warszawskim”
przeciwko Akademii jezuickiej w Połocku i reperku-
sje, jakie ono wywołało w ówczesnym życiu umysło-
1 K. KOŹMIAN, Pamiętniki, Warszawa 1907, cz. IV, s. 52.
2 A. MICKIEWICZ, Dzieła, Warszawa 1950, t. V, s. 259.
3 Warszawa 1898.
4 W. GORZYCKI, Stanisław Potocki jako przeciwnik ro-
mantyzmu, „Przewodnik naukowy i literacki” 1917.
5 H. ŻYCZYNSKI, Estetyka Pamiętnika Warszawskiego,
„Pamiętnik literacki” 1918.
6 I. CHRZANOWSKI, Stanisław Potocki jako pseudoklasyk
[w:] Studia z dziejów kultury, Warszawa 1949, s. 477.
KRÓLESTWA KONGRESOWEGO
wym i literackim. Z kolei Wincenty Gorzycki za-
jął się Potockim jako przeciwnikiem romantyzmu
wskazując na ataki skierowane przeciwko „stanom
romantyczno-mistycznym”4. Nie pominął roli autora
Świstka krytycznego Henryk Życzyński analizując es-
tetykę „Pamiętnika Warszawskiego”5. Czasy nowsze
przyniosły kilka rozpraw o charakterze syntetycznym.
Ignacy Chrzanowski scharakteryzował rolę pisarza ja-
ko teoretyka i krytyka literatury oraz przedstawił go
jako mówcę, felietonistę i satyryka. Podnosząc zasłu-
gi Potockiego na polu oświaty krytycznie odniósł się
do jego utworów literackich. W szczególności surowo
osądził Podróż do Ciemnogrodu dowodząc, że „wyspa
ciemnogrodzka jest bezkształtnym pozbawionym in-
dywidualnego oblicza stekiem różnych pierwiastków
ciemnoty i wstecznictwa nie jednej jakiej określonej
epoki i nie jednego określonego miejsca ■— i dlatego
nie ma w sobie prawdy życiowej” 6. W ujęciu Chrza-
nowskiego Potocki to „zaślepiony deista, fanatyczny
mason, jednostronny racjonalista, nie umiejący pa-
trzeć w ludzkie serca i lekceważący sobie ich głos”7,
a jako krytyk reprezentował on cechy właściwe este-
tyce klasy cysty cznej, przy czym „nie uzasadniał nale-
życie swoich sądów”8. Zupełnie inny portret Potoc-
kiego przekazał Emil Kipa w obszernym wstępie do
Podróży do Ciemnogrodu wydanej w serii Biblioteki
Narodowej. W przekonaniu wybitnego historyka Pod-
róż posiada ogromną wartość dokumentarną. „Jedyne
to — pisze Kipa — w całej naszej literaturze świa-
dectwo, jak wyglądało społeczne oblicze Polski wie-
ków feudalnych, jak wyglądali i do czego zmierzali
ludzie, którzy nie widząc i nie czując przemian, ja-
kie zaszły, marzyli o powrocie tych dawnych cza-
sów” 9. AUtor dodaje, że „wielka troska o oświecenie
człowieka i uszlachetnienie ludzkości znajduje w
«Podróźy», jak na swój czas, pełny i doskonały wy-
raz” 10. Autor niniejszego artykułu w rozprawie o
Stanisławie Kostce Potockim 11 starał się wykazać, że
autor Pochwały Ignacego Krasickiego i Podróży do
7 Tamże.
8 Tamże, s. 473.
9 S. K. POTOCKI, Podróż do Ciemnogrodu i Świstek
krytyczny, opr. E. KIPA, Wrocław 1955, Wstęp, s. XCI.
10 Tamże, s. XLH.
11 Z. LIBERA, Stanisław Kostka Potocki jako pisarz
i krytyk literacki [w:] „Rocznik Hist. Sztuki” I, 1956,
S. 433-442.
193