DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Rozprawy]
DOI article:Sulerzyska, Teresa: Jeszcze o "Trebhauzie" w Łazienkach warszawskich: projekt dekoracji salonu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48042#0327
TERESA SULERZYSKA
JESZCZE O „TREBHAUZIE” W ŁAZIENKACH WARSZAWSKICH
PROJEKT DEKORACJI SALONU
W cyklu Studiów nad Łazienkami warszawskimi
pióra M. Kwiatkowskiego ukazało się w 1970 r. opra-
cowanie dziejów Cieplarni zw. Trebhauzem, częściowo
do dziś zachowanej, a wzniesionej w latach 1788—90
według projektu J. Ch. Kamsetzera h Mieszczący się
pośrodku budynku kwadratowy salon zdobiła wówczas
polichromia obecnie już nie istniejąca. Ogólnikowe
wyobrażenie o tej dekoracji, której autorem był, jak
wiadomo, J. B. Plersch2, daje widok wschodniej ścia-
ny salonu na przekroju Cieplarni sporządzonym w
1795—96 r. przez J. Griesmayera (il. 1). W rozczłon-
kowaniu powierzchni ściennej widzimy powtórze-
nie schematu palladiańskiego zastosowanego w ele-
wacji południowej budynku. Boczne pola ściany zo-
stały wypełnione wicią roślinną i motywem unoszących
się postaci, pole wewnątrz arkady zdobiły bukiety
połączone wstęgą, a zwieńczenie portalu tworzyły dwa
sfinksy z wazonem w układzie symetrycznym.
Z polichromią salonu w Cieplarni wiąże się nie-
wątpliwie jeszcze jeden rysunek z Gabinetu Rycin
BUW przedstawiający dekorację arabeskowo-grotesko-
wą jednej ściany i połowy sufitu kwadratowego
wnętrza (il. 2)3. Opublikowany w 1911 r. jako bliżej
nie zidentyfikany „Szkic do dekoracji ściany w Łazien-
kach” 4 *, a następnie określony jako nieznany projekt
z kręgu Vincenzo BrennyB, został ostatnio ponownie
związany z Łazienkami. Opierając się na podziałce
liniowej widocznej u dołu planszy można stwierdzić,
iż szerokość ściany tego wnętrza jest zgodna z wymia-
rem salonu na projekcie Kamsetzera (Gab. Ryc. BUW,
Inw. G.R. 2168). Z zestawienia zaś omawianego ry-
sunku z pomiarem Griesmayera, biorąc pod uwagę
umiejscowienie kominka (którego brak na planie Kam-
setzera), wynika, że projekt dekoracji przedstawia pół-
nocną ścianę salonu; proporcje wysokości i szerokości
ścian i portali są na obu rysunkach identyczne.
Trudno przypuścić, aby w jednym wnętrzu zastoso-
wano tak odmienne schematy dekoracji dla poszczegól-
1 M. KWIATKOWSKI, Stara Kordegarda, Trebhauz, wi-
doki Amfiteatru (Ze studiów nad Łazienkami Warszawskimi);
„Biul. Hist. Sztuki” XXXII, 1970, nr 2, s. 175, il. 12-16.
2 B. KRÓL-KACZOROWSKA „Specyfikacja malowania”
Jana Bogumiła Plerscha dla Stanisława Augusta, „Biul. Hist.
Sztuki” XXIX, 1967, nr 4, s. 556.
3 Inw. G.R. 2153 (Zb. Patka 331). Rys. piórem, pędzlem,
akwarelą i tuszem, 53,2 X 36,3. Ołówkiem naszkicowana, słabo
widoczna podziałka niemianowana; można jednak rozpoznać,
że jednostką miary jest łokieć (5 łokci = 14 cm). Zob.
nych ścian, należy więc uznać nasz rysunek za wstęp-
ny projekt niezrealizowany. Powierzchnię przeznaczo-
ną pod malowidła wypełniają tam trzy panneauz:
środkowe nad portalem, bliskie kwadratowi, z okrą-
głym medalionem z siedzącą postacią oraz dwa bocz-
ne, pionowe, rozwiązane alternatywnie, z centralnym
motywem medalionów w kształcie „mandorli”. Wśród
wielu ornamentów wypełniających pola ściany i sufitu
występują m.in. uskrzydlone sfinksy, gryfy, kanefory
z chustami, rogi obfitości, kielichy z kwiatami, a w
wąskich pasach po bokach środkowego panneau —
ciężkie bukiety zwisające na wstędze zawieszonej na
guzie. Ten ostatni motyw, jak również sfinksy z wa-
zonem wieńczące portal, powtarzają się w zbliżonym
ujęciu na polichromii Plerscha znanej nam z prze-
kazu Griesmayera.
Delikatnie i miękko malowany, przeważnie pę-
dzlem, z niewielkim użyciem pióra, rysunek nasz
utrzymany jest w jasnym mieniącym się kolorycie
z przewagą tonów żółtawych, zielonych, niebieskich,
różowych i szarawych. Pusta płycina pozostawiona
z lewej strony i brak ornamentów na fragmencie su-
fitu wskazują na to, iż nie został on wykończony.
Nie przeszkadza to jednak rozpoznać w nim ręki
artysty wysokiej klasy. Wobec określenia przeznacze-
nia i czasu powstania projektu można odrzucić atry-
buowanie go Brennie, który miał ponadto dość od-
mienny sposób rysowania i styl, jak świadczy o tym
choćby zespół jego rysunków przechowywany w Bi-
bliotece Narodowej w Warszawie. Wymienione po-
wyżej motywy, wspólne obu artystom a typowe dla
Brenny, pojawiają się i w wielu innych współczesnych
kompozycjach groteskowych 6. Nie jest zresztą wyklu-
czone, że dzieła włoskiego architekta mogły być zna-
ne autorowi projektowanej dekoracji, którego należy
szukać przede wszystkim w kręgu artystów królew-
skich. Siłą rzeczy nasuwa się tu nazwisko Plerscha,
twórcy zrealizowanej polichromii salonu, nawiązującej
T. SULERZYSKA, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin BUW,
Część 3: Varia, Warszawa 1972, nr 559.
4 Pamiątki Starej Warszawy zebrane na wystawie urzą-
dzonej staraniem T.O.n.Z.P. w maju i czerwcu 1911 roku,
Warszawa 1911, nr 258, tabl. nlb.
5 S. LORENTZ, Natolin, Warszawa 1948, s. 41.
6 Bor. np. wydawnictwo: G. RICHARDSON, A Book of
Ceilings composed in the style of the antigue grotesgue
designed et etched by..., London 1776 (liczne medaliony z nie-
bieskim tłem, mandorle z pojedynczymi postaciami, cen-
tralny motyw wieloboczny itp.).
315
JESZCZE O „TREBHAUZIE” W ŁAZIENKACH WARSZAWSKICH
PROJEKT DEKORACJI SALONU
W cyklu Studiów nad Łazienkami warszawskimi
pióra M. Kwiatkowskiego ukazało się w 1970 r. opra-
cowanie dziejów Cieplarni zw. Trebhauzem, częściowo
do dziś zachowanej, a wzniesionej w latach 1788—90
według projektu J. Ch. Kamsetzera h Mieszczący się
pośrodku budynku kwadratowy salon zdobiła wówczas
polichromia obecnie już nie istniejąca. Ogólnikowe
wyobrażenie o tej dekoracji, której autorem był, jak
wiadomo, J. B. Plersch2, daje widok wschodniej ścia-
ny salonu na przekroju Cieplarni sporządzonym w
1795—96 r. przez J. Griesmayera (il. 1). W rozczłon-
kowaniu powierzchni ściennej widzimy powtórze-
nie schematu palladiańskiego zastosowanego w ele-
wacji południowej budynku. Boczne pola ściany zo-
stały wypełnione wicią roślinną i motywem unoszących
się postaci, pole wewnątrz arkady zdobiły bukiety
połączone wstęgą, a zwieńczenie portalu tworzyły dwa
sfinksy z wazonem w układzie symetrycznym.
Z polichromią salonu w Cieplarni wiąże się nie-
wątpliwie jeszcze jeden rysunek z Gabinetu Rycin
BUW przedstawiający dekorację arabeskowo-grotesko-
wą jednej ściany i połowy sufitu kwadratowego
wnętrza (il. 2)3. Opublikowany w 1911 r. jako bliżej
nie zidentyfikany „Szkic do dekoracji ściany w Łazien-
kach” 4 *, a następnie określony jako nieznany projekt
z kręgu Vincenzo BrennyB, został ostatnio ponownie
związany z Łazienkami. Opierając się na podziałce
liniowej widocznej u dołu planszy można stwierdzić,
iż szerokość ściany tego wnętrza jest zgodna z wymia-
rem salonu na projekcie Kamsetzera (Gab. Ryc. BUW,
Inw. G.R. 2168). Z zestawienia zaś omawianego ry-
sunku z pomiarem Griesmayera, biorąc pod uwagę
umiejscowienie kominka (którego brak na planie Kam-
setzera), wynika, że projekt dekoracji przedstawia pół-
nocną ścianę salonu; proporcje wysokości i szerokości
ścian i portali są na obu rysunkach identyczne.
Trudno przypuścić, aby w jednym wnętrzu zastoso-
wano tak odmienne schematy dekoracji dla poszczegól-
1 M. KWIATKOWSKI, Stara Kordegarda, Trebhauz, wi-
doki Amfiteatru (Ze studiów nad Łazienkami Warszawskimi);
„Biul. Hist. Sztuki” XXXII, 1970, nr 2, s. 175, il. 12-16.
2 B. KRÓL-KACZOROWSKA „Specyfikacja malowania”
Jana Bogumiła Plerscha dla Stanisława Augusta, „Biul. Hist.
Sztuki” XXIX, 1967, nr 4, s. 556.
3 Inw. G.R. 2153 (Zb. Patka 331). Rys. piórem, pędzlem,
akwarelą i tuszem, 53,2 X 36,3. Ołówkiem naszkicowana, słabo
widoczna podziałka niemianowana; można jednak rozpoznać,
że jednostką miary jest łokieć (5 łokci = 14 cm). Zob.
nych ścian, należy więc uznać nasz rysunek za wstęp-
ny projekt niezrealizowany. Powierzchnię przeznaczo-
ną pod malowidła wypełniają tam trzy panneauz:
środkowe nad portalem, bliskie kwadratowi, z okrą-
głym medalionem z siedzącą postacią oraz dwa bocz-
ne, pionowe, rozwiązane alternatywnie, z centralnym
motywem medalionów w kształcie „mandorli”. Wśród
wielu ornamentów wypełniających pola ściany i sufitu
występują m.in. uskrzydlone sfinksy, gryfy, kanefory
z chustami, rogi obfitości, kielichy z kwiatami, a w
wąskich pasach po bokach środkowego panneau —
ciężkie bukiety zwisające na wstędze zawieszonej na
guzie. Ten ostatni motyw, jak również sfinksy z wa-
zonem wieńczące portal, powtarzają się w zbliżonym
ujęciu na polichromii Plerscha znanej nam z prze-
kazu Griesmayera.
Delikatnie i miękko malowany, przeważnie pę-
dzlem, z niewielkim użyciem pióra, rysunek nasz
utrzymany jest w jasnym mieniącym się kolorycie
z przewagą tonów żółtawych, zielonych, niebieskich,
różowych i szarawych. Pusta płycina pozostawiona
z lewej strony i brak ornamentów na fragmencie su-
fitu wskazują na to, iż nie został on wykończony.
Nie przeszkadza to jednak rozpoznać w nim ręki
artysty wysokiej klasy. Wobec określenia przeznacze-
nia i czasu powstania projektu można odrzucić atry-
buowanie go Brennie, który miał ponadto dość od-
mienny sposób rysowania i styl, jak świadczy o tym
choćby zespół jego rysunków przechowywany w Bi-
bliotece Narodowej w Warszawie. Wymienione po-
wyżej motywy, wspólne obu artystom a typowe dla
Brenny, pojawiają się i w wielu innych współczesnych
kompozycjach groteskowych 6. Nie jest zresztą wyklu-
czone, że dzieła włoskiego architekta mogły być zna-
ne autorowi projektowanej dekoracji, którego należy
szukać przede wszystkim w kręgu artystów królew-
skich. Siłą rzeczy nasuwa się tu nazwisko Plerscha,
twórcy zrealizowanej polichromii salonu, nawiązującej
T. SULERZYSKA, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin BUW,
Część 3: Varia, Warszawa 1972, nr 559.
4 Pamiątki Starej Warszawy zebrane na wystawie urzą-
dzonej staraniem T.O.n.Z.P. w maju i czerwcu 1911 roku,
Warszawa 1911, nr 258, tabl. nlb.
5 S. LORENTZ, Natolin, Warszawa 1948, s. 41.
6 Bor. np. wydawnictwo: G. RICHARDSON, A Book of
Ceilings composed in the style of the antigue grotesgue
designed et etched by..., London 1776 (liczne medaliony z nie-
bieskim tłem, mandorle z pojedynczymi postaciami, cen-
tralny motyw wieloboczny itp.).
315