DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Ostrowski, Jan K.: Tschifflik, maison de plaisance Stanisława Leszczyńskiego w Zweibrücken
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48042#0321
JAN OSTROWSKI
TSCHIFFLIK, MAISON DE PLAISANCE STANISŁAWA LESZCZYŃSKIEGO
W ZWEIBRUCKEN*
Pierwszym etapem wieloletniego wygnania Stani-
sława Leszczyńskiego była nadreńska miejscowość
Zweibrucken, stolica niewielkiego księstwa należącego
do korony szwedzkiej, wyznaczona mu na miejsce po-
bytu przez Karola XII Leszczyński przybył do Zwei-
brucken w lecie r. 1714 wprost z Mołdawii, gdzie spę-
dził kilka miesięcy u boku internowanego przez Tur-
ków Karola, i zamieszkał początkowo w jednym
z domów w mieście (tzw. dom Oxenstierny, guber-
natora Zweibrucken w latach 1698—1707) by wkrótce
przenieść się do odpowiednio przygotowanego skrzydła
zamku książącego2. Stary, mocno zniszczony jeszcze
w czasie wojny trzydziestoletniej zamek nie był
widocznie wygodnym miejscem zamieszkania, skoro
król przystąpił wkrótce, przy pomocy miejscowego
architekta, Szweda J. E. Sundahla (1678—1762) do bu-
dowy rezydencji podmiejskiej, zwanej z turecka
Tschiffliks, zapewne na pamiątkę pobytu w mołdaw-
skim Benderze. Pierwsza wzmianka o Tschiffliku4 po-
* Artykuł został przedstawiony jako komunikat w czasie
III Międzynarodowego Kongresu Oświecenia w Nancy, IG lip-
ca 1971 r. i na zebraniu Oddz. Krak. SHS, 19 października
1971 r. Wersja francuska ukazał się w ,,Dix-huitieme siecle”,
IV, 1972.
1 O pobycie Stanisława Leszczyńskiego w Zweibrucken
zob. J. FELDMAN, Stanisław Leszczyński, Wrocław 1913,
s. 98—113; — L. DAVILLE, Le sejour de Stanislas a Deux-Ponts
d’aprćs la correspondance de Leibniz avec Greiffencranz,
„Annales de I’Est” XVIII, 1904, s. 447—452; — S. GABER,
Stanislas Leszczyński en exil 1714—1733, Nancy 19G9, mszpis
w Bibl. Uniwersyteckiej w Nancy.
2 Plan przebudowy i przystosowania części zamku do
celów mieszkalnych znajduje się w Bibliotheque Municipale
w Nancy, w albumie rysunków architektonicznych, Rkps
nr, 740, pl. 2.
3 We współczesnym języku tureckim słowo cif lik oznacza
farmę. W tekście zachowano pisownię Tschifflik, jako tra-
dycyjną, jakkolwiek wyraźnie zniemczoną.
4 Tschifflikiem zajmowali się wielokrotnie miejscowi ba-
dacze niemieccy, przeważnie w ramach popularnych wy-
dawnictw lokalnych, jednak poza ustaleniem skromnego
zresztą zasobu danych faktycznych, prace te nie wnoszą
żadnych istotnych elementów interpretacji formalnej. Zob.
L. MOLITOR, Vollstandige Geschichte der ehemals. Pfalz-
-bayerinschen Residenzstadt Zweibrilcken (Geschichte einen
deutschen Filrstenstadt), Zweibrucken 1885, s. 378-380; -
J. DAHL i K. LOHMEYER, Das barocke Zweibrilcken und
seine Meister, Waldfischbach 1957, s. G6—G7, 72—73, 119—120; -
książka jest zbiorem artykułów i zawiera m.in. przedruki
dawniejszych prac Lohmeyera; — W. WEBER, Stanislaus
Leszczyński, Kbnig zwischen Ost und West, Saarheimat
5'1960, s, 10—16; — GABER, jw., s. 32—40. Niektórzy autorzy
bezpodstawnie negują budowę rezydencji przez Leszczyń-
skiego uważając, że powstała po jego wyjeździe, zob. F.
SCHNUCK, Pfalz-Zweibrilcken und der Polenkbnig Stanislaus
Leszczyński, „Das Bayerland” XXV, 1914, s. 846 i nn. 866
i nn., ,884 i nn.— K. POHLMANN, Die Wahrheit ilber Tschiff-
lik, Westliche Heimathlater II, 1938, nr 11, s. 72; — K. BAU-
MANN, Stanislaus Leszczyński in Zweibrucken. Eine Ge-
schichtlegende, [w:] Zweibrucken, G00 Jahre Stadt 1351—1952,
Zeitschrlft zur 61)0. Jahrfeier, Zweibrucken 1952.
5 o życiu artystycznym na dworze Leszczyńskiego w
Zweibrucken. zob. GABER, jw., s. 28—31.
chodzi z jesieni 1715 r. Skromna siedziba została za-
pewne wkrótce ukończona, być może już w roku na-
stępnym. Król spędzał tu chętnie wolne chwile, odda-
jąc się polowaniu oraz ulubionym rozrywkom teatral-
nym i muzycznym5 *. Losy Tschifflika po wyjeździe
Leszczyńskiego (początek 1719 r.) są słabo znane. Ze
względu na piękne położenie, rezydencja służyła miej-
scowym władcom (po śmierci Karola XII Zweibruc-
ken uzyskało niezależność), a nawet była przez nich
rozbudowywana °. Zbudowane z nietrwałych materia-
łów pawilony zostały jednak prawdopodobnie wkrótce
zniszczone7. Do dziś zachowały się jedynie resztki
podmurowania szkarpy.
Wygląd Tschifflika znany jest dzięki trzem osiem-
nastowiecznym rysunkom, znajdującym się w Biblio-
theąue Municipale w Nancy 8 (il. 1—3).
Rezydencja została zbudowana w poprzek niewiel-
kiej doliny, której stoki o nierównym nachyleniu wy-
6 Niektóre, nie określone bliżej zmiany zostały prawdo-
podobnie przeprowadzone już w r. 1728, przez Sundahla, na
zlecenie ks. Gustawa Samuela Leopolda (DAHL i LOH-
MEYER, jw., s. 119, na podstawie zniszczonych w czasie
ostatniej wojny planów). W późniejszym okresie Tschifflik
zwany był również Bażanciarnią (Faisanerie), jego pierwotna
nazwa przetrwała jednak do dziś.
7 Podróżnik z lat siedemdziesiątych w. XVIII wspomina
o zachowanych jeszcze sadzawkach, urządzeniach wodnych,
ptaszarni i teatrze muzycznym (Montagne des Trompette-s?) —
G. F. KREBEL, Die Vornehmsten europaischen Reisen...,
(wyd. II), Hamburg 1783. t. II, s. 28.
8 Rkps nr 740, pl. 20, 21, 22. Rysunki wykonane piór-
kiem, przy użyciu ciemnoszarego atramentu i częściowo
sepii, zatytułowane są: 1. (pl. 20, 67 X 48 v, il. 1) Plan et
perspectiue de Schiffligue maison de plaisance gue sa Ma-
jeste Stanislas Roi de Pologne a fait batir; 2. (pl. 21, 34,5 X 48
cm, il. 2) Un autre vue d’oiseaux (!) du cote de Contwieg;
3. (pl. 22, 34,5 X 48 cm, il. 3) Les faęades des maisons de
Schiffligue. Publikowane były po raz pierwszy przez P. MO-
RFY (Maison de campagne de Schiffligue dans la principaute
des Deux-Ponts, construite pour le roi de Pologne Stanislas
Leczinski, d'apres des dessins manuscrits, Memoires de
1’Academie de Stanislas r. 1884 (seria 5, t. II), Nancy 1885.
s. 153—160), który przypisał je samemu królowi, nie podając
oczywiście żadnych przekonywających dowodów. Charakter
widoków, oraz ich data i autorstwo są niejasne. Wchodzą
w skład albumu rysunków i widoków architektonicznych
Zweibrucken i okolic, powstałych ok. 1730 r., zapewne na
zamówienie jakiegoś kolekcjonera i będących dziełem jednej
ręki. Autorstwo zespołu przypisuje się architektowi J. F.
Duchesnois (DAHL i LOHMEYER, jw., s. 72 i 404), co jest
niemożliwe ze względu na poważne błędy językowe we
francuskich objaśnieniach rysunków. Widoki Tschifflika po-
wstały prawdopodobnie na podstawie starszych materiałów
ikonograficznych, pochodzących z czasów pobytu Leszczyń-
skiego w Zweibrucken, podobnie jak kilka innych plansz
albumu, będących przerysami dawniejszych dokumentów.
O oparciu się rysownika na starszych przekazach, a nie
bezpośrednio na naturze świadczy szereg szczegółów: nie-
zrozumienie proporcji założenia (monstrualnej wielkości zwie-
rzęta), różnice pomiędzy poszczególnymi ujęciami (podgięte,
pagodowe dachy pawilonów na widokach całości są zupełnie
proste na rysunku fasad, gdzie umieszczono zacierające obraz
drzewa, których brak na pozostałych widokach), brak skali
planu całości, która znajduje się jednak na rysunku fasad,
309
TSCHIFFLIK, MAISON DE PLAISANCE STANISŁAWA LESZCZYŃSKIEGO
W ZWEIBRUCKEN*
Pierwszym etapem wieloletniego wygnania Stani-
sława Leszczyńskiego była nadreńska miejscowość
Zweibrucken, stolica niewielkiego księstwa należącego
do korony szwedzkiej, wyznaczona mu na miejsce po-
bytu przez Karola XII Leszczyński przybył do Zwei-
brucken w lecie r. 1714 wprost z Mołdawii, gdzie spę-
dził kilka miesięcy u boku internowanego przez Tur-
ków Karola, i zamieszkał początkowo w jednym
z domów w mieście (tzw. dom Oxenstierny, guber-
natora Zweibrucken w latach 1698—1707) by wkrótce
przenieść się do odpowiednio przygotowanego skrzydła
zamku książącego2. Stary, mocno zniszczony jeszcze
w czasie wojny trzydziestoletniej zamek nie był
widocznie wygodnym miejscem zamieszkania, skoro
król przystąpił wkrótce, przy pomocy miejscowego
architekta, Szweda J. E. Sundahla (1678—1762) do bu-
dowy rezydencji podmiejskiej, zwanej z turecka
Tschiffliks, zapewne na pamiątkę pobytu w mołdaw-
skim Benderze. Pierwsza wzmianka o Tschiffliku4 po-
* Artykuł został przedstawiony jako komunikat w czasie
III Międzynarodowego Kongresu Oświecenia w Nancy, IG lip-
ca 1971 r. i na zebraniu Oddz. Krak. SHS, 19 października
1971 r. Wersja francuska ukazał się w ,,Dix-huitieme siecle”,
IV, 1972.
1 O pobycie Stanisława Leszczyńskiego w Zweibrucken
zob. J. FELDMAN, Stanisław Leszczyński, Wrocław 1913,
s. 98—113; — L. DAVILLE, Le sejour de Stanislas a Deux-Ponts
d’aprćs la correspondance de Leibniz avec Greiffencranz,
„Annales de I’Est” XVIII, 1904, s. 447—452; — S. GABER,
Stanislas Leszczyński en exil 1714—1733, Nancy 19G9, mszpis
w Bibl. Uniwersyteckiej w Nancy.
2 Plan przebudowy i przystosowania części zamku do
celów mieszkalnych znajduje się w Bibliotheque Municipale
w Nancy, w albumie rysunków architektonicznych, Rkps
nr, 740, pl. 2.
3 We współczesnym języku tureckim słowo cif lik oznacza
farmę. W tekście zachowano pisownię Tschifflik, jako tra-
dycyjną, jakkolwiek wyraźnie zniemczoną.
4 Tschifflikiem zajmowali się wielokrotnie miejscowi ba-
dacze niemieccy, przeważnie w ramach popularnych wy-
dawnictw lokalnych, jednak poza ustaleniem skromnego
zresztą zasobu danych faktycznych, prace te nie wnoszą
żadnych istotnych elementów interpretacji formalnej. Zob.
L. MOLITOR, Vollstandige Geschichte der ehemals. Pfalz-
-bayerinschen Residenzstadt Zweibrilcken (Geschichte einen
deutschen Filrstenstadt), Zweibrucken 1885, s. 378-380; -
J. DAHL i K. LOHMEYER, Das barocke Zweibrilcken und
seine Meister, Waldfischbach 1957, s. G6—G7, 72—73, 119—120; -
książka jest zbiorem artykułów i zawiera m.in. przedruki
dawniejszych prac Lohmeyera; — W. WEBER, Stanislaus
Leszczyński, Kbnig zwischen Ost und West, Saarheimat
5'1960, s, 10—16; — GABER, jw., s. 32—40. Niektórzy autorzy
bezpodstawnie negują budowę rezydencji przez Leszczyń-
skiego uważając, że powstała po jego wyjeździe, zob. F.
SCHNUCK, Pfalz-Zweibrilcken und der Polenkbnig Stanislaus
Leszczyński, „Das Bayerland” XXV, 1914, s. 846 i nn. 866
i nn., ,884 i nn.— K. POHLMANN, Die Wahrheit ilber Tschiff-
lik, Westliche Heimathlater II, 1938, nr 11, s. 72; — K. BAU-
MANN, Stanislaus Leszczyński in Zweibrucken. Eine Ge-
schichtlegende, [w:] Zweibrucken, G00 Jahre Stadt 1351—1952,
Zeitschrlft zur 61)0. Jahrfeier, Zweibrucken 1952.
5 o życiu artystycznym na dworze Leszczyńskiego w
Zweibrucken. zob. GABER, jw., s. 28—31.
chodzi z jesieni 1715 r. Skromna siedziba została za-
pewne wkrótce ukończona, być może już w roku na-
stępnym. Król spędzał tu chętnie wolne chwile, odda-
jąc się polowaniu oraz ulubionym rozrywkom teatral-
nym i muzycznym5 *. Losy Tschifflika po wyjeździe
Leszczyńskiego (początek 1719 r.) są słabo znane. Ze
względu na piękne położenie, rezydencja służyła miej-
scowym władcom (po śmierci Karola XII Zweibruc-
ken uzyskało niezależność), a nawet była przez nich
rozbudowywana °. Zbudowane z nietrwałych materia-
łów pawilony zostały jednak prawdopodobnie wkrótce
zniszczone7. Do dziś zachowały się jedynie resztki
podmurowania szkarpy.
Wygląd Tschifflika znany jest dzięki trzem osiem-
nastowiecznym rysunkom, znajdującym się w Biblio-
theąue Municipale w Nancy 8 (il. 1—3).
Rezydencja została zbudowana w poprzek niewiel-
kiej doliny, której stoki o nierównym nachyleniu wy-
6 Niektóre, nie określone bliżej zmiany zostały prawdo-
podobnie przeprowadzone już w r. 1728, przez Sundahla, na
zlecenie ks. Gustawa Samuela Leopolda (DAHL i LOH-
MEYER, jw., s. 119, na podstawie zniszczonych w czasie
ostatniej wojny planów). W późniejszym okresie Tschifflik
zwany był również Bażanciarnią (Faisanerie), jego pierwotna
nazwa przetrwała jednak do dziś.
7 Podróżnik z lat siedemdziesiątych w. XVIII wspomina
o zachowanych jeszcze sadzawkach, urządzeniach wodnych,
ptaszarni i teatrze muzycznym (Montagne des Trompette-s?) —
G. F. KREBEL, Die Vornehmsten europaischen Reisen...,
(wyd. II), Hamburg 1783. t. II, s. 28.
8 Rkps nr 740, pl. 20, 21, 22. Rysunki wykonane piór-
kiem, przy użyciu ciemnoszarego atramentu i częściowo
sepii, zatytułowane są: 1. (pl. 20, 67 X 48 v, il. 1) Plan et
perspectiue de Schiffligue maison de plaisance gue sa Ma-
jeste Stanislas Roi de Pologne a fait batir; 2. (pl. 21, 34,5 X 48
cm, il. 2) Un autre vue d’oiseaux (!) du cote de Contwieg;
3. (pl. 22, 34,5 X 48 cm, il. 3) Les faęades des maisons de
Schiffligue. Publikowane były po raz pierwszy przez P. MO-
RFY (Maison de campagne de Schiffligue dans la principaute
des Deux-Ponts, construite pour le roi de Pologne Stanislas
Leczinski, d'apres des dessins manuscrits, Memoires de
1’Academie de Stanislas r. 1884 (seria 5, t. II), Nancy 1885.
s. 153—160), który przypisał je samemu królowi, nie podając
oczywiście żadnych przekonywających dowodów. Charakter
widoków, oraz ich data i autorstwo są niejasne. Wchodzą
w skład albumu rysunków i widoków architektonicznych
Zweibrucken i okolic, powstałych ok. 1730 r., zapewne na
zamówienie jakiegoś kolekcjonera i będących dziełem jednej
ręki. Autorstwo zespołu przypisuje się architektowi J. F.
Duchesnois (DAHL i LOHMEYER, jw., s. 72 i 404), co jest
niemożliwe ze względu na poważne błędy językowe we
francuskich objaśnieniach rysunków. Widoki Tschifflika po-
wstały prawdopodobnie na podstawie starszych materiałów
ikonograficznych, pochodzących z czasów pobytu Leszczyń-
skiego w Zweibrucken, podobnie jak kilka innych plansz
albumu, będących przerysami dawniejszych dokumentów.
O oparciu się rysownika na starszych przekazach, a nie
bezpośrednio na naturze świadczy szereg szczegółów: nie-
zrozumienie proporcji założenia (monstrualnej wielkości zwie-
rzęta), różnice pomiędzy poszczególnymi ujęciami (podgięte,
pagodowe dachy pawilonów na widokach całości są zupełnie
proste na rysunku fasad, gdzie umieszczono zacierające obraz
drzewa, których brak na pozostałych widokach), brak skali
planu całości, która znajduje się jednak na rysunku fasad,
309