Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (34.1972)

WACŁAWA PĘKACKA-ZECHMEISTER

SAJAN — UBIÓR RENESANSOWY RYCERSTWA EUROPEJSKIEGO

(Streszczenie referatu wygłoszonego na posiedzeniu naukowym Klubu Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej
przy Oddziale Warszawskim SHS w dniu 22.1.1972 r.)

Sajan jest formą ubioru często
spotykaną w malarstwie portreto-
wym, ściennym, grafice i tapiseriach
na terenie całej Europy. Duże zna-
czenie w historii ubiorów ma po-
wiązanie nazwy pochodzącej ze źró-
deł pisanych z formą ubioru wy-
stępującego w ikonografii i zabyt-
kach muzealnych.
Saja, rasela, sajan, sagoj, Rock,
Wams dotyczą tej samej formy
ubioru, którą spotykamy w okresie
wczesnego renesansu na terenach
Włoch, Burgundii, Niemiec, w Ni-
derlandach, Anglii, Austrii, oraz
na Węgrzech, w Czechach i Polsce.
Podobnie jak nazwy tak i wygląd
sajana w poszczególnych krajach bę-
dzie zróżnicowany bądź kolorem, ga-
tunkiem tkaniny, dodatkami i de-
koracją, nakryciem głowy czy okry-
ciem zwierzchnim.
Bardzo cennym materiałem iko-
nograficznym dla kształtowania się
formy sajana są freski Benozza Goz-
zoli z r. 1459, freski Rafaela w ka-
plicy Sykstyńskiej z r. 1513, jak
również obraz przedstawiający Bit-
wę pod Orszą datowany przez Jana
Białostockiego na lata dwudzieste
XVI w.
Malarstwo portretowe Cloueta,
Holbeina, Diirera, Cranacha, Altdor-
fera, dzieła Wita Stwosza, Samo-
strzelnika czy Teofila Stanęła dają
przegląd różnych form sajana dwor-
skiego, zaś malarstwo cechowe ilu-
struje skromniejszą odmianę tego
odzienia noszoną najdłużej przez
średnio zamożne rycerstwo.
Definicję sajana podaje Encyklo-
pedia Powszechna Orgelbranda z
1866 r.: „Sajan suknia krótka męska,
w którą się przywdziewali żołnierze.
Widać, że moda z Wioch przyszła,
bo Górnicki w «Dworzaninie» pisze:
Kto się we Włoszczyżnie kocha nie-
chaj zbytnie krótką suknię sajan
przed sobą nie zawarty zarzuci”.
Gloger zaś podaje różne nazwy, jak:
„sajan”, „sajanik”, „sagoj” i przy-
pomina, że przez wielu pisarzy pol-
skich w XVI w. jest ona wspomina-
na. Bruckner natomiast uważa, że
jest to „płaszcz nazwany od sai,
włoskiej materii lekkiej”. Szereg
cennych wiadomości o sajanie przy-
tacza Władysław Pociecha w Kró-
lowej Bonie, wywodząc nazwę saja-


II. 1. Krótki sajan z baskiną ułożo-
ną w kontrafałdy. Fragment fresku
Benozza Gozzoli w pałacu Medici-
Riccardi we Florencji, 1549 r. wg
Benozzo La Capella Medici, Forma
e Colore 56. (Repr. T. Kaźmierski)

na od włoskiej materii saio. Z now-
szych opracowań kostiumologicz-
nych, jakie ukazały się po wojnie
na uwagę zasługuje wypowiedź F.
Bouchera, Histoire du Costume en
Occident de l’Antiąuite d nos Jours,
Paris 1965, który pisze, że nazwa sa-
jana pojawiła się w XV w. na
określenie kasaka z rękawami, do-
pasowanego w talii, krótkiego, po-
dobnego do porpoint z połami, bądź
przedłużonego do stóp.
Na podstawie analizy przekazów
ikonograficznych wyodrębniamy trzy
fazy rozwojowe formy sajana, są to:
początkowy okres kształtowania się
sajana przypadający na drugą poło-
wę XV w., okres dojrzały, oraz koń-
cowy, w którym sajan przekształca
się w wams. Sajany z wczesnej fazy
rozwojowej widzimy na freskach
Benozza Gozzoli w pałacu Medici-
-Riccardi we Florencji. Są to obcisłe
kaftany z baskinami ułożonymi w
kontrafałdy, sięgające do połowy ud,
do kolan lub kostek (il. 1). Pod szyją

sajany te są wycięte owalnie lub
w tak zwany „serek”, rękawy mają
szerokie w górnej części, od łokcia
zwężone. Obok nich spotyka się w
ikonografii inną formę sajana, któ-
rego dolna część sporządzona z pro-
stego kawałka tkaniny sprawia wra-
żenie jakby ułożonej w wypukłe ru-
rowate fałdy (il. 2). Wrażenie to wy-
wołują zeszyte od wewnątrz zaszew-
ki, które dostosowują obwód baski-
ny do obwodu pasa. Ich wypukły
kształt uzyskiwano prawdopodobnie
przez usztywnienie tkaniny i odpo-
wiednie zeszycie (il. 3).
W końcu XV i w 1. ćwierci XVI
w. moda sajanów rozpowszechniła
się w całej zachodniej i środkowej
Europie. Forma sajana w tym cza-
sie nabrała okazałości. Nowością są
kwadratowe dekolty, z których wy-
gląda koszula z białego holender-
skiego płótna, suto zmarszczona pod
szyją, z szerokimi rękawami, trzy-
krotnie przewiązanymi na przedra-
mieniu w celu otrzymania modnych
buff. W tym okresie sajany bywały
bez rękawów. Baskiny sporządzano
z usztywnionych klinów zeszytych
i rozmaitymi sposobami techniczny-
mi uwypuklonych, które doszywano
do stanika bądź wkładano osobno.
W drugim wypadku były one wszy-
wane w paski materiału, przy po-
mocy których zawiązywano je w
pasie. Jedna poła sajana składała
się przeciętnie z 8 do 16 klinów. Ich
długość sięgała do kolan lub poza
połowę łydek. Modne było łączenie
klinów w dwóch kolorach przy za-
stosowaniu różnych gatunków tka-
nin. Dodatkową dekorację stanowiły
poprzeczne pasy naszywane na ogół
na dole baskin. Tego rodzaju sajany
pojawiają się we freskach Rafaela
w kaplicy Sykstyńskiej (il. 4). Wy-
daje się, że obok sajanów z baski-
nami z klinów noszono również sa-
jany z kloszowymi baskinami, ze-
szywanymi od spodu promieniście
w celu uzyskania wypukłych fałd.
W schyłkowym okresie mody sa-
janów obserwujemy wielką różno-
rodność typów tego ubioru. Zacho-
wane w Muzeum Stibberta wc Flo-
rencji sajany z 1. poł. XVII w. dają
wyobrażenie o kroju i technice ich
wykonania. Sajan prawdopodobnie
z 1631 r. z zielonego adamaszku (nr
inw. 3476) ma baskinę zrobioną z

338