DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Turska, Krystyna: Z problematyki badań nad ubiorem w ruskich źródłach ikonograficznych XV wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48710#0054
KRYSTYNA TURSKA
Reprezentacyjny ubiór dworski i szaty liturgicz-
ne Ruś przyjęła z Bizancjum już w wiekach wczes-
nego średniowiecza. W XV w., szczególnie w 2. po-
łowie stulecia na dworze moskiewskim Iwana III
i jego drugiej żony Zofii Paleolog, bratanicy ostat-
niego cesarza Wschodniego Imperium — Konstan-
tyna Paleologa, obowiązywał strój i ceremoniał bi-
zantyński. Znalazło to wyraz w twórczości malar-
skiej Rusi w wielu przedstawieniach dworu przy-
branego w paradne stroje z wzorzystych tkanin bi-
zantyńskich i włoskich.
W malarstwie Rusi obok ubiorów antycznych spo-
tyka się również wiele wyobrażeń postaci w ubio-
rach miejscowych lub zdradzających oddziaływanie
mody środkowoeuropejskiej. Ponieważ ubiory tego
typu występują przeważnie w dziełach powstałych
w kręgu oddziaływań środowisk artystycznych kul-
tury zachodniej, w niniejszej pracy pominięto tę
problematykę, skupiając uwagę na formach odzieży
charakterystycznych dla środowiska ruskiego; na
wykształconych w miejscowej tradycji cechach mo-
dy oraz na zdobnictwie.
W malarstwie monumentalnym, tablicowym i mi-
niaturowym Rusi występują od wczesnych wieków
średnich dwa typy ubiorów — szaty liturgiczne i re-
prezentacyjne stroje dworskie. Przedstawienia ubio-
rów średnich warstw społeczeństwa — bojarów,
mieszczan i ludności poddańczej pojawiają się nie-
często. Materiał ikonograficzny z XV stulecia jest
wprawdzie bogatszy, nie wystarcza jednakże na wy-
czerpujące omówienie zagadnienia mody według
grup społecznych. Ograniczymy się zatem do wska-
zania najbardziej charakterystycznych przykładów
rodzimej odzieży, udokumentowanej źródłami ikono-
graficznymi i pisanymi. Nadmienić warto, że wolno
postępująca na tym terenie ewolucja mody, zarów-
no w kręgach dworskich jak i pozadworskich, nie
poczyniła większych zmian w wyglądzie szat i ich
zdobnictwie. Ciągłość występowania wymienionych
wyżej szat liturgicznych i strojów ruskich kniaziów
w sztuce pozwala na uchwycenie cech typowych dla
XV stulecia.
I. Ubiory cerkiewne
Wśród szat liturgicznych, zwanych na Rusi ubio-
rem cerkiewnym, wyróżnia się w przekazach iko-
nograficznych badanego okresu trzy zespoły: 1. sza-
ty wyższego duchowieństwa (il. 1), 2. szaty najwyż-
szego dostojnika kościoła prawosławnego (il. 2) i 3.
ubiór diakonów (il. 3).
Pierwszy zespół szat przysługujący metropolitom,
arcybiskupom i biskupom pojawił się w malarstwie
monumentalnym już w XI w.1. Podobnie do stro-
ju liturgicznego biskupów kościoła rzymsko-katolic-
kiego składa się z długiej luźnej szaty spodniej,
II. 1. Ubiór liturgiczny
wyższego duchowieństwa:
a. stichar, b. epitrachilion,
c. jelonion, d. omoforion,
e. palica, f. poruczi
(Rys. M. Gawrońska)
II. 2. Ubiór liturgiczny
patriarchy. (Rys. M.
Gawrońska)
wkładanej na codzienną odzież kapłana, o nazwie
stichar, wierzchniego feloniona i kilku
mniejszych elementów wyróżniających dostojników
Kościoła od niższego duchowieństwa. Stichar, szyto
z tkanin o jednolitej, w jasnych tonacjach, barwie.
Pełnił on rolę alby, felonion zaś — ornatu. Jako sza-
ta spodnia stichar był krojony na wzór tunik, bądź
krojem miejscowym zbliżonym do kroju koszul i oz-
dabiany przy wykroju szyi i na dole plisami z inne-
go gatunku tkanin; w czasach nowożytnych dół szaty
haftowano barwnymi nićmi w duże motywy kwia-
towe.
Feloniony szyte początkowo z gładkich i miękkich
tkanin jedwabnych zachowywały naturalny układ
fałdów grupujących się na zgiętych rękach i dopiero
w malarstwie XV w. ich kształt nabrał sztywności.
Pojawiły się też pierwsze zmiany formy: wykonane
często z grubych i ciężkich złotolitych i srebrnoli-
1 Dekoracja malarska soboru św. Zofii w Kijowie w la-
tach 1043—46, wg W. N. ŁAZARIEW, Drlewnlerussklje mo-
zaiki l frleskl, Moskwa 1973.
46
Reprezentacyjny ubiór dworski i szaty liturgicz-
ne Ruś przyjęła z Bizancjum już w wiekach wczes-
nego średniowiecza. W XV w., szczególnie w 2. po-
łowie stulecia na dworze moskiewskim Iwana III
i jego drugiej żony Zofii Paleolog, bratanicy ostat-
niego cesarza Wschodniego Imperium — Konstan-
tyna Paleologa, obowiązywał strój i ceremoniał bi-
zantyński. Znalazło to wyraz w twórczości malar-
skiej Rusi w wielu przedstawieniach dworu przy-
branego w paradne stroje z wzorzystych tkanin bi-
zantyńskich i włoskich.
W malarstwie Rusi obok ubiorów antycznych spo-
tyka się również wiele wyobrażeń postaci w ubio-
rach miejscowych lub zdradzających oddziaływanie
mody środkowoeuropejskiej. Ponieważ ubiory tego
typu występują przeważnie w dziełach powstałych
w kręgu oddziaływań środowisk artystycznych kul-
tury zachodniej, w niniejszej pracy pominięto tę
problematykę, skupiając uwagę na formach odzieży
charakterystycznych dla środowiska ruskiego; na
wykształconych w miejscowej tradycji cechach mo-
dy oraz na zdobnictwie.
W malarstwie monumentalnym, tablicowym i mi-
niaturowym Rusi występują od wczesnych wieków
średnich dwa typy ubiorów — szaty liturgiczne i re-
prezentacyjne stroje dworskie. Przedstawienia ubio-
rów średnich warstw społeczeństwa — bojarów,
mieszczan i ludności poddańczej pojawiają się nie-
często. Materiał ikonograficzny z XV stulecia jest
wprawdzie bogatszy, nie wystarcza jednakże na wy-
czerpujące omówienie zagadnienia mody według
grup społecznych. Ograniczymy się zatem do wska-
zania najbardziej charakterystycznych przykładów
rodzimej odzieży, udokumentowanej źródłami ikono-
graficznymi i pisanymi. Nadmienić warto, że wolno
postępująca na tym terenie ewolucja mody, zarów-
no w kręgach dworskich jak i pozadworskich, nie
poczyniła większych zmian w wyglądzie szat i ich
zdobnictwie. Ciągłość występowania wymienionych
wyżej szat liturgicznych i strojów ruskich kniaziów
w sztuce pozwala na uchwycenie cech typowych dla
XV stulecia.
I. Ubiory cerkiewne
Wśród szat liturgicznych, zwanych na Rusi ubio-
rem cerkiewnym, wyróżnia się w przekazach iko-
nograficznych badanego okresu trzy zespoły: 1. sza-
ty wyższego duchowieństwa (il. 1), 2. szaty najwyż-
szego dostojnika kościoła prawosławnego (il. 2) i 3.
ubiór diakonów (il. 3).
Pierwszy zespół szat przysługujący metropolitom,
arcybiskupom i biskupom pojawił się w malarstwie
monumentalnym już w XI w.1. Podobnie do stro-
ju liturgicznego biskupów kościoła rzymsko-katolic-
kiego składa się z długiej luźnej szaty spodniej,
II. 1. Ubiór liturgiczny
wyższego duchowieństwa:
a. stichar, b. epitrachilion,
c. jelonion, d. omoforion,
e. palica, f. poruczi
(Rys. M. Gawrońska)
II. 2. Ubiór liturgiczny
patriarchy. (Rys. M.
Gawrońska)
wkładanej na codzienną odzież kapłana, o nazwie
stichar, wierzchniego feloniona i kilku
mniejszych elementów wyróżniających dostojników
Kościoła od niższego duchowieństwa. Stichar, szyto
z tkanin o jednolitej, w jasnych tonacjach, barwie.
Pełnił on rolę alby, felonion zaś — ornatu. Jako sza-
ta spodnia stichar był krojony na wzór tunik, bądź
krojem miejscowym zbliżonym do kroju koszul i oz-
dabiany przy wykroju szyi i na dole plisami z inne-
go gatunku tkanin; w czasach nowożytnych dół szaty
haftowano barwnymi nićmi w duże motywy kwia-
towe.
Feloniony szyte początkowo z gładkich i miękkich
tkanin jedwabnych zachowywały naturalny układ
fałdów grupujących się na zgiętych rękach i dopiero
w malarstwie XV w. ich kształt nabrał sztywności.
Pojawiły się też pierwsze zmiany formy: wykonane
często z grubych i ciężkich złotolitych i srebrnoli-
1 Dekoracja malarska soboru św. Zofii w Kijowie w la-
tach 1043—46, wg W. N. ŁAZARIEW, Drlewnlerussklje mo-
zaiki l frleskl, Moskwa 1973.
46