DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Sympozjum sztuki baroku w krajach słowiańskich
DOI Artikel:Stoga, Andrzej: Quadratura w malarstwie polskim XVIII w. Malowidła na sklepieniach
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48710#0373
ANDRZEJ STOGA
QUADRATURA W MALARSTWIE POLSKIM XVIII W.
MALOWIDŁA NA SKLEPIENIACH
Quadratura w malarstwie polskim w XVIII w.
nie była zjawiskiem całkiem nowym. Ma ona w na-
szej sztuce dość odległą tradycję sięgającą 1. połowy
XVI stulecia \ Ale forma, a przede wszystkim funk-
cje jakie jej w XVIII w. nadano są diametralnie
odmienne i nowatorskie. Jest cechą charakterystycz-
ną dla sztuki polskiej tego stulecia stopniowe odejś-
cie od wzorów obowiązujących w w. XVII. Zjawisko
to przejawia się zarówno w malarswie jak architek-
turze i rzeźbie 2. Wiek XVIII, to okres triumfu Koś-
cioła. Echa kontrreformacji dawno już ucichły, zmie-
niły się także zadania artystyczne jakie mecenat
kościelny stawiał przed artystami. Zamiast sztuki nio-
sącej dydaktyczne wartości, skłaniającej widza do
religijnej kontemplacji i skupienia, sztuki zoriento-
wanej na pojedyńczego odbiorcę, co tak często wy-
rażały dzieła XVII-wieczne, pojawia się nowa kon-
cepcja artystyczna. Stopniowo sztuka staje się coraz
bardziej widowiskowa i triumfalna, a przez to efek-
ty wizualne jakich dostarcza zaczynają odgrywać
Pierwszoplanową rolę. Spektakularyzm dzieł uzyski-
wano różnymi metodami, wśród których szczególnie
Jedna wydaje się godna zaznaczenia, ze względu na
swój uniwersalizm. Jest to stopniowe, konsekwentne
odejście od zasady orientacji dzieła na jeden punkt
widokowy, w kierunku wielości takich punktów, z
których dzieło można oglądać. Łączy się to z tenden-
cją do coraz silniejszego akcentowania formy dzieła,
a pomniejszania jego treści.
Poszukiwania owych spektakularnych rozwiązań w
1 J. BIAŁOSTOCKI, The Art of the Renaissance In
Cystern Europe. Hungary, Bohemia, Poland, London 1976,
s. 24.
2 Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować P. Prof.
dr hab. Mariuszowi Karpowiczowi za wnikliwe przedysku-
towanie ze mną problemów sztuki XVIII w. oraz udostęp-
nienie mi maszynopisu swej książki o sztuce XVIII w.
W Polsce.
3 Słownik Artystów Polskich i Obcych w Polsce działa-
^cych, malarze, rzeźbiarze, graficy, Wrocław^Warszawa...
1975> t. 2, s. 14--16 (opr. Z. PRÓSZYŃSKA, Z. ROZANOW,
SMULIKOWSKA) — tamże literatura.
sztuce polskiej XVIII w. szczególnie owocne są w
malarstwie iluzjonistycznym. Rozległe powierzchnie
kolebkowych sklepień kościelnych i ścian bocznych
dawały możność komponowania skomplikowanych
dekoracyjnych kompozycji. Przegląd dekoracji, który
na razie ograniczam do malowideł sklepieniowych,
rozpocznę od zestawienia dwóch cyklów malowideł:
pierwszego, utrzymanego jeszcze w tradycji XVII w.;
drugiego, ju: nowatorskiego, XVIII-wiecznego. Ze-
stawienie to pozwoli, jak sądzę, już na samym wstę-
pie uwypuklić zasadnicze różnice między nimi.
Przykładowym dziełem o cechach XVII-wiecznych
jest fresk Karola Dankwarta w kościele św. Anny w
Krakowie (z przełomu wieków)3, zaś dziełem XVIII-
-wiecznym, nowatorskim w koncepcji i formie — rea-
lizacja Macieja Jana Mejera z lat 20-tych XVIII w.
w kościele Jezuitów w Sw. Lipce 4. Różnice są oczy-
wiste. W dziele Dankwarta quadratura nie pojawia
się w ogóle, a każde malowidło w przęsłach sklepie-
nia zorientowane jest na jeden optymalny punkt wi-
dokowy. Także technika wykonania dekoracji jest
typowa jeszcze dla tradycji berniniowskiej — stiuk
połączony z malowidłem tworzy kompozycję trójwy-
miarową.
Dekoracja w Św. Lipce wprowadza całkiem inne
problemy. Przede wszystkim uderza rozmach fikcyj-
nej architektury, opinającej skomplikowaną siecią
gurtów i podpór kolebkę sklepienia. Sceny figuralne
niewiele tu znaczą i są na tyle oddalone od widza,
że w praktyce ogląda się je w drugiej kolejności.
4 Malowidła w św. Lipce ufundował w 1722 r. bp war-
miński Teodor Potocki; — Archiwum Romanum Societatis
Jesu (ARSI) Lith 63, s. 109. Podstawowe opracowania o Sw.
Lipce podające m.in. kolejność prac Mejera są dziełem
autorów niemieckich: A. ULBRICH, Kunstgeschichte Ost-
preussens von der Ordenszeit bis zur Gegenwart, Kónigs-
berg 1932; — tenże, Die Wallfahrtskirche in Helligelinde,
Ein Beitrag zur Kunstgeschichte der XVII, und XVIII Jahr-
hunderts in Ostpreussen, Studien zur Deutschen Kunstge-
schichte, Strassburg 1901; — A. KOLBERG, Geschichte der
Heilige Linie, „Zeitschrift fur die Geschichte und Alter-
tumskunde Ermland" III, 1866.
365
QUADRATURA W MALARSTWIE POLSKIM XVIII W.
MALOWIDŁA NA SKLEPIENIACH
Quadratura w malarstwie polskim w XVIII w.
nie była zjawiskiem całkiem nowym. Ma ona w na-
szej sztuce dość odległą tradycję sięgającą 1. połowy
XVI stulecia \ Ale forma, a przede wszystkim funk-
cje jakie jej w XVIII w. nadano są diametralnie
odmienne i nowatorskie. Jest cechą charakterystycz-
ną dla sztuki polskiej tego stulecia stopniowe odejś-
cie od wzorów obowiązujących w w. XVII. Zjawisko
to przejawia się zarówno w malarswie jak architek-
turze i rzeźbie 2. Wiek XVIII, to okres triumfu Koś-
cioła. Echa kontrreformacji dawno już ucichły, zmie-
niły się także zadania artystyczne jakie mecenat
kościelny stawiał przed artystami. Zamiast sztuki nio-
sącej dydaktyczne wartości, skłaniającej widza do
religijnej kontemplacji i skupienia, sztuki zoriento-
wanej na pojedyńczego odbiorcę, co tak często wy-
rażały dzieła XVII-wieczne, pojawia się nowa kon-
cepcja artystyczna. Stopniowo sztuka staje się coraz
bardziej widowiskowa i triumfalna, a przez to efek-
ty wizualne jakich dostarcza zaczynają odgrywać
Pierwszoplanową rolę. Spektakularyzm dzieł uzyski-
wano różnymi metodami, wśród których szczególnie
Jedna wydaje się godna zaznaczenia, ze względu na
swój uniwersalizm. Jest to stopniowe, konsekwentne
odejście od zasady orientacji dzieła na jeden punkt
widokowy, w kierunku wielości takich punktów, z
których dzieło można oglądać. Łączy się to z tenden-
cją do coraz silniejszego akcentowania formy dzieła,
a pomniejszania jego treści.
Poszukiwania owych spektakularnych rozwiązań w
1 J. BIAŁOSTOCKI, The Art of the Renaissance In
Cystern Europe. Hungary, Bohemia, Poland, London 1976,
s. 24.
2 Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować P. Prof.
dr hab. Mariuszowi Karpowiczowi za wnikliwe przedysku-
towanie ze mną problemów sztuki XVIII w. oraz udostęp-
nienie mi maszynopisu swej książki o sztuce XVIII w.
W Polsce.
3 Słownik Artystów Polskich i Obcych w Polsce działa-
^cych, malarze, rzeźbiarze, graficy, Wrocław^Warszawa...
1975> t. 2, s. 14--16 (opr. Z. PRÓSZYŃSKA, Z. ROZANOW,
SMULIKOWSKA) — tamże literatura.
sztuce polskiej XVIII w. szczególnie owocne są w
malarstwie iluzjonistycznym. Rozległe powierzchnie
kolebkowych sklepień kościelnych i ścian bocznych
dawały możność komponowania skomplikowanych
dekoracyjnych kompozycji. Przegląd dekoracji, który
na razie ograniczam do malowideł sklepieniowych,
rozpocznę od zestawienia dwóch cyklów malowideł:
pierwszego, utrzymanego jeszcze w tradycji XVII w.;
drugiego, ju: nowatorskiego, XVIII-wiecznego. Ze-
stawienie to pozwoli, jak sądzę, już na samym wstę-
pie uwypuklić zasadnicze różnice między nimi.
Przykładowym dziełem o cechach XVII-wiecznych
jest fresk Karola Dankwarta w kościele św. Anny w
Krakowie (z przełomu wieków)3, zaś dziełem XVIII-
-wiecznym, nowatorskim w koncepcji i formie — rea-
lizacja Macieja Jana Mejera z lat 20-tych XVIII w.
w kościele Jezuitów w Sw. Lipce 4. Różnice są oczy-
wiste. W dziele Dankwarta quadratura nie pojawia
się w ogóle, a każde malowidło w przęsłach sklepie-
nia zorientowane jest na jeden optymalny punkt wi-
dokowy. Także technika wykonania dekoracji jest
typowa jeszcze dla tradycji berniniowskiej — stiuk
połączony z malowidłem tworzy kompozycję trójwy-
miarową.
Dekoracja w Św. Lipce wprowadza całkiem inne
problemy. Przede wszystkim uderza rozmach fikcyj-
nej architektury, opinającej skomplikowaną siecią
gurtów i podpór kolebkę sklepienia. Sceny figuralne
niewiele tu znaczą i są na tyle oddalone od widza,
że w praktyce ogląda się je w drugiej kolejności.
4 Malowidła w św. Lipce ufundował w 1722 r. bp war-
miński Teodor Potocki; — Archiwum Romanum Societatis
Jesu (ARSI) Lith 63, s. 109. Podstawowe opracowania o Sw.
Lipce podające m.in. kolejność prac Mejera są dziełem
autorów niemieckich: A. ULBRICH, Kunstgeschichte Ost-
preussens von der Ordenszeit bis zur Gegenwart, Kónigs-
berg 1932; — tenże, Die Wallfahrtskirche in Helligelinde,
Ein Beitrag zur Kunstgeschichte der XVII, und XVIII Jahr-
hunderts in Ostpreussen, Studien zur Deutschen Kunstge-
schichte, Strassburg 1901; — A. KOLBERG, Geschichte der
Heilige Linie, „Zeitschrift fur die Geschichte und Alter-
tumskunde Ermland" III, 1866.
365