Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (42.1980)

JERZY KOWALCZYK

LATYNIZACJA I OKCYDENTALIZACJA
ARCHITEKTURY GRECKOKATOLICKIEJ W XVIII WIEKU

Bogata jest literatura naukowa poświęcona za-
gadnieniu Kościoła greckokatolickiego w dawnej
Rzeczypospolitej XVII i XVIII w.1. Na próżno je-
dnak szukalibyśmy w bibliografii prac bardziej ogól-
nych, traktujących o specyfice sakralnej sztuki grec-
kokatolickiej 2. A przecież była to sztuka dosyć spe-
cyficzna, wywodząca się z tradycji wschodniej
Cerkwi prawosławnej, ale wskutek przyjmowania
wielu elementów liturgii Kościoła rzymskiego, ule-
gająca latynizacji i okcydentalizacji. O tym zagad-
nieniu traktuje niniejszy artykuł dotyczący architek-
tury i ukazujący związek w przemianach struktury
cerkwi greckokatolickiej z receptą rzymskiej li-
turgii.
Początki Kościoła greckokatolickiego w Rzeczy-
pospolitej sięgają końca XVI w. i datują się od Unii
Brzeskiej z 1596 r. Na rozległych obszarach wschod-
nich dawnej Rzeczypospolitej został zorganizowany
Kościół greckokatolicki z patriarchą kijowskim na
czele, któremu podlegały eparchie, czyli diecezje;
oprócz kijowskiej, także połocka, brzesko-włodzimier-
ska, pińska i chełmska (il. 1).
Wielką rolę odegrał zakon bazylianów, który od
Początku stanął po stronie unii i przy wydatnej po-
mocy jezuitów przeprowadził reformy własnego zgro-
madzenia przez wprowadzenie scentralizowanej
struktury organizacyjnej na wzór zgromadzeń kato-
ńckich. Dzięki uruchomieniu szkolnictwa, bazylianie
dokonali wiele na rzecz pogłębienia kultury religij-
nej i umysłowej wśród duchowieństwa ruskiego.
Zresztą z szeregów wykształconych bazylianów wy-
wiodła się najwyższa hierarchia Kościoła unickie-
go3. Należy dodać, że zakon bazylianów unickich
1 E. LIKOWSKI, Dzieje kościoła unickiego na Litwie
iRusi w XVIII i XIX wieku, cz. I, Warszawa 1906 (tamże
źródła i wcześniejsza literatura polska, rosyjska i zachod-
nioeuropejska); — L. BIEŃKOWSKI, Organizacja Kościoła
Wschodniego w Polsce [w:] Kościół w Polsce, pod red.
J- KŁOCZOWSKIEGO, t. II. Wieki XVI—XVIII, Kraków
1969, s. 838—1024 (tamże nowsza literatura naukowa).
2 Do wyjątków należy niewielki artykuł R. REINFUSSA,
latynizacja stylu cerkiewnego na Łemkowszczyźnie, ,,Dod.
Lit. Kur. Pol." 1934, nr 48.

uległ szybko znacznej polonizacji, m.in. przez wstę-
powanie do niego również Polaków, rzymsko-katoli-
ków. Bazylianie najwcześniej ,i najdalej poszli w
kierunku upodobnienia formy cerkwi greckokatolic-
kiej do kościołów łacińskich.
Po kryzysie jaki miał miejsce w 2. tercji XVII w.,
odrodzenie idei unii nastąpiło w ostatniej ćwierci
XVII w. Wyrazem tego było przyłączenie się do unii
trzech ostatnich diecezji prawosławnych: przemyskiej
(1692), lwowskiej (1700) i łuckiej (1702), terytorial-
nie nie największych, ale bardzo ważnych ze wzglę-
du na gęstość zaludnienia oraz liczbę parafii i klasz-
torów obrządku wschodniego. Pozostałe diecezje
z największą kijowską przystąpiły do unii już w cza-
sie synodu brzeskiego w 1596 r. @1. 1).
Król Jan III Sobieski, który znakomicie rozumiał
rolę Kościoła greckokatolickiego w procesie integra-
cji Rzeczypospolitej, był inicjatorem spotkania hie-
rarchii unickiej i prawosławnej na tzw. Colloquium
Lubelskim w 1680 r. 4. Co prawda obrady odbyły
się ostatecznie tylko w gronie unitów, ale w czasie
tego spotkania biskupi uniccy, zwłaszcza metropolita
kijowski Cyprian Zochowski, wystąpili z postulata-
mi reformy liturgicznej kościoła greckokatolickiego,
przez udopodobnienie jej do liturgii łacińskiej, jako
doskonalszej, bardziej zgodnej z nauką Chrystuso-
wą5. Na owoce Colloquium Lubelskiego trzeba było
czekać równe 40 lat, do synodu zamojskiego.
Synod zamojski został zwołany w 1720 r. z inicja-
tywy metropolity kijowskiego, Leona Kiszki; dużą
rolę odegrali' bazylianie, zwłaszcza wykształcony w
Rzymie Polikarp Filipowicz, archimandryta piński,
który redagował uchwały synodu.
3 BIEŃKOWSKI, O.C., S. 997—1025; — S. ZAŁĘSKI, Re-
forma xx. Bazylianów w Polsce w XVII wieku, Lwów 1883
(odb. z „Przegl. Lwowskiego").
4 LIKOWSKI, o.c., S. 49.
5 C. ZOCHOWSKI, Colloquium Lubelskie między zgodną
y niezgodną bracią narodu ruskiego, constltuceyey warszaw-
skley, na dzień 24 stycznia anno 1680 złożone, Lwów 1680,
s. 27—29.

347