DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Golka, Marian: Kształtowanie się nowych cech środowiska wizualnego w mieście dziewiętnastowiecznym (na przykładzie centrum Poznania)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48710#0454
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
MARIAN GOŁKA
KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWYCH CECH ŚRODOWISKA WIZUALNEGO W MIEŚCIE
DZIEWIĘTNASTOWIECZNYM (NA PRZYKŁADZIE CENTRUM POZNANIA)
(Streszczenie referatu wygłoszonego
na XXVII Sesji SHS w Poznaniu
w dniu 2 grudnia 197% r-)
W ostatnich latach XVIII w.,
kiedy Poznań znalazł się pod pa-
nowaniem Prus, zaczęto radykalnie
przeobrażać jego strukturę prze-
strzenną. Rozwój miasta postępo-
wał w kierunku zachodnim od ów-
czesnego centrum — Starego Ryn-
ku. Poszerzanie miasta, jak i jego
dodatkowe funkcje wymagały no-
wego centrum. W pierwszych la-
tach XIX w. urbaniści pruscy za-
projektowali i zaczęli realizować
nowy centralny plac miasta —
obecny Plac Wolności. W kształto-
waniu jego przestrzeni, funkcji oraz
architektonicznego otoczenia, czy
szerzej — środowiska wizualnego
eksponowanego w jego przestrzeni
— dostrzec można wiele typowych
cech miasta dziewiętnastowiecznego.
Ogólnie, środowisko wi-
zualne miasta można określić
jako ogół postrzeganych wzrokowo
wytworów kultury symbolicznej,
mających charakter znakowy,
umieszczonych i związanych z ot-
wartą przestrzenią publiczną mia-
sta, oraz (łącznie) tych wytworów
kultury techniczno-użytkowej, któ-
re będąc elementami struktury
technicznej miasta, mogą być po-
strzegane wzrokowo przez obserwa-
tora znajdującego się w otwartej
przestrzeni publicznej i które po-
siadają najczęściej charakter ozna-
kowy.
Niniejszy artykuł jest próbą ire-
konstrukcji opartej na badaniu ma-
teriałów ikonograficznych dziewięt-
nastowiecznego Poznania i ma na
celu uchwycenie nowych zjawisk
w środowisku wizualnym miasta,
zjawisk, które pojawiły się właśnie
w tym czasie po raz pierwszy. Do
tych zjawisk, powstałych głównie w
1. połowie XIX w. należą:
1. Degradacja programu funk-
cjonalnego niektórych monumen-
talnych budowli oraz przestrzeni z
nimi związanych, a co za tym' szło,
degradacja formy ii cech fizycznych
substratu materialnego elementów
środowiska wizualnego.
2. Pojawienie się i bardzo szyb-
ki rozwój ilościowy literniczych
elementów o przeznaczeniu rekla-
mowym, dotyczącym handlu i usług.
3. Pojawienie się na nowo
wznoszonych budynkach publicz-
nych napisów określających ich
przeznaczenie.
Wszystkie te zjawiska zachodziły
równolegle. Rozpoczynając od
pierwszego, tj. od zjawiska okreś-
lonego jako degradacja programu
funkcjonalnego niektórych wyjątko-
wych budowli i degradacja związa-
nego z nimi środowiska wizualne-
go, należy podkreślić, że szczegól-
nie silnie wystąpiło ono w obsza-
rze Starego Rynku. Zarówno Ra-
tusz miejski, Waga miejska, jak też
inne budowle, np. Pałac Działyń-
skich w początkach XIX w. zmie-
niły swoje przeznaczenie na inne
niż to, które założone było przy ich
wznoszeniu. Oczywiście, mówiąc o
degradacji winniśmy posłużyć się
odpowiednim kryterium, które by
ten aksjologiczny aspekt zmiany
funkcji wyraźnie określało. Naj-
prostszym kryterium jest charakter
i ranga struktur społecznych (grup
społecznych), których dotyczy i wo-
bec których jest realizowana dana
funkcja danej przestrzeni czy bu-
dowli, w zwierciadle określonych
stosunków społecznych. Funkcjami,
które w tym rozumieniu zdezorga-
nizowały poprzedni (wyjściowy)
program funkcjonalny były funkcje
handlowo-usługowe. W zewnętrz-
nym wyrazie wiązało to się z prze-
mianami detali architektonicznych
i naruszeniem wartości estetycz-
nych wspomnianych budowli.
Bezpośrednio z tym wiązało się
przeobrażenie środowiska wizual-
nego. Przeobrażenie to dotyczyło
pojawienia się od samego początku
XIX w. dużych napisów reklamo-
wych. Pojawiały się one zarówno
na wspomnianych budynkach, jak
też na linnydh, realizujących pro-
gramowo funkcje handlowe lub u-
slugowe. Zjawisko to było jedną z
najbardziej radykalnych zmian w
dziejach środowiska wizualnego w
siedlisku ludzkim. Od tego czasu
zmienił się zupełnie pejzaż miejski
i późniejsze kolejne zmiany ma-
terialnych substratów tychże napi-
sów nie są już tak istotne, jak na
tym pierwszym etapie; przy czym
należałoby podkreślić, że w tym
właśnie okresie liternicze elementy
reklamowe umieszczane były i
wiązane z tymi budynkami, gdzie
była realizowana określona insty-
tucja handlowa czy usługowa. By-
lo to jeszcze kontynuacją itradycji
szyldu. Dopiero na przełomie XIX
i XX w. nastąpiło oderwanie się od
miejsca realizacji i umieszczanie
elementów reklamowych gdziekol-
wiek w centrum miasta.
Kolejnym zjawiskiem było
wznoszenie budynków z przezna-
czeniem dla instytucji publicznych
i opatrywanie fasad „tytułem", któ-
ry określał ich program funkcjonal-
ny. Dla dalszych rozważań istotne
jest podkreślenie, iż były to lata
braku autonomii zbiorowości pol-
skiej w Poznaniu.
Pierwszą ważną budowlą prze-
znaczoną do użytku publicznego,
powstałą w tych warunkach, była
Biblioteka wzniesiona przy Placu
Wolności w 1829 r., ufundowana
446
MARIAN GOŁKA
KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWYCH CECH ŚRODOWISKA WIZUALNEGO W MIEŚCIE
DZIEWIĘTNASTOWIECZNYM (NA PRZYKŁADZIE CENTRUM POZNANIA)
(Streszczenie referatu wygłoszonego
na XXVII Sesji SHS w Poznaniu
w dniu 2 grudnia 197% r-)
W ostatnich latach XVIII w.,
kiedy Poznań znalazł się pod pa-
nowaniem Prus, zaczęto radykalnie
przeobrażać jego strukturę prze-
strzenną. Rozwój miasta postępo-
wał w kierunku zachodnim od ów-
czesnego centrum — Starego Ryn-
ku. Poszerzanie miasta, jak i jego
dodatkowe funkcje wymagały no-
wego centrum. W pierwszych la-
tach XIX w. urbaniści pruscy za-
projektowali i zaczęli realizować
nowy centralny plac miasta —
obecny Plac Wolności. W kształto-
waniu jego przestrzeni, funkcji oraz
architektonicznego otoczenia, czy
szerzej — środowiska wizualnego
eksponowanego w jego przestrzeni
— dostrzec można wiele typowych
cech miasta dziewiętnastowiecznego.
Ogólnie, środowisko wi-
zualne miasta można określić
jako ogół postrzeganych wzrokowo
wytworów kultury symbolicznej,
mających charakter znakowy,
umieszczonych i związanych z ot-
wartą przestrzenią publiczną mia-
sta, oraz (łącznie) tych wytworów
kultury techniczno-użytkowej, któ-
re będąc elementami struktury
technicznej miasta, mogą być po-
strzegane wzrokowo przez obserwa-
tora znajdującego się w otwartej
przestrzeni publicznej i które po-
siadają najczęściej charakter ozna-
kowy.
Niniejszy artykuł jest próbą ire-
konstrukcji opartej na badaniu ma-
teriałów ikonograficznych dziewięt-
nastowiecznego Poznania i ma na
celu uchwycenie nowych zjawisk
w środowisku wizualnym miasta,
zjawisk, które pojawiły się właśnie
w tym czasie po raz pierwszy. Do
tych zjawisk, powstałych głównie w
1. połowie XIX w. należą:
1. Degradacja programu funk-
cjonalnego niektórych monumen-
talnych budowli oraz przestrzeni z
nimi związanych, a co za tym' szło,
degradacja formy ii cech fizycznych
substratu materialnego elementów
środowiska wizualnego.
2. Pojawienie się i bardzo szyb-
ki rozwój ilościowy literniczych
elementów o przeznaczeniu rekla-
mowym, dotyczącym handlu i usług.
3. Pojawienie się na nowo
wznoszonych budynkach publicz-
nych napisów określających ich
przeznaczenie.
Wszystkie te zjawiska zachodziły
równolegle. Rozpoczynając od
pierwszego, tj. od zjawiska okreś-
lonego jako degradacja programu
funkcjonalnego niektórych wyjątko-
wych budowli i degradacja związa-
nego z nimi środowiska wizualne-
go, należy podkreślić, że szczegól-
nie silnie wystąpiło ono w obsza-
rze Starego Rynku. Zarówno Ra-
tusz miejski, Waga miejska, jak też
inne budowle, np. Pałac Działyń-
skich w początkach XIX w. zmie-
niły swoje przeznaczenie na inne
niż to, które założone było przy ich
wznoszeniu. Oczywiście, mówiąc o
degradacji winniśmy posłużyć się
odpowiednim kryterium, które by
ten aksjologiczny aspekt zmiany
funkcji wyraźnie określało. Naj-
prostszym kryterium jest charakter
i ranga struktur społecznych (grup
społecznych), których dotyczy i wo-
bec których jest realizowana dana
funkcja danej przestrzeni czy bu-
dowli, w zwierciadle określonych
stosunków społecznych. Funkcjami,
które w tym rozumieniu zdezorga-
nizowały poprzedni (wyjściowy)
program funkcjonalny były funkcje
handlowo-usługowe. W zewnętrz-
nym wyrazie wiązało to się z prze-
mianami detali architektonicznych
i naruszeniem wartości estetycz-
nych wspomnianych budowli.
Bezpośrednio z tym wiązało się
przeobrażenie środowiska wizual-
nego. Przeobrażenie to dotyczyło
pojawienia się od samego początku
XIX w. dużych napisów reklamo-
wych. Pojawiały się one zarówno
na wspomnianych budynkach, jak
też na linnydh, realizujących pro-
gramowo funkcje handlowe lub u-
slugowe. Zjawisko to było jedną z
najbardziej radykalnych zmian w
dziejach środowiska wizualnego w
siedlisku ludzkim. Od tego czasu
zmienił się zupełnie pejzaż miejski
i późniejsze kolejne zmiany ma-
terialnych substratów tychże napi-
sów nie są już tak istotne, jak na
tym pierwszym etapie; przy czym
należałoby podkreślić, że w tym
właśnie okresie liternicze elementy
reklamowe umieszczane były i
wiązane z tymi budynkami, gdzie
była realizowana określona insty-
tucja handlowa czy usługowa. By-
lo to jeszcze kontynuacją itradycji
szyldu. Dopiero na przełomie XIX
i XX w. nastąpiło oderwanie się od
miejsca realizacji i umieszczanie
elementów reklamowych gdziekol-
wiek w centrum miasta.
Kolejnym zjawiskiem było
wznoszenie budynków z przezna-
czeniem dla instytucji publicznych
i opatrywanie fasad „tytułem", któ-
ry określał ich program funkcjonal-
ny. Dla dalszych rozważań istotne
jest podkreślenie, iż były to lata
braku autonomii zbiorowości pol-
skiej w Poznaniu.
Pierwszą ważną budowlą prze-
znaczoną do użytku publicznego,
powstałą w tych warunkach, była
Biblioteka wzniesiona przy Placu
Wolności w 1829 r., ufundowana
446